Głowiński Wirtualny odbiorca1

82 Wirtualny odbiorca u strukturze utworu poet\ckieg₀

średni zwrot do drugiej osoby występuje tylko w strofie pierwszej, ma jednak wielkie znaczenie dla całego utworu: w ten sposób dyskurs zyskuje motywację, staje się nauką moralną, przekazywaną bezpośrednio przywołanej osobie. Dyskurs ten nie ma charakteru w pełni pojęciowego, wyraża się przede wszystkim przez kształtowanie dwu topoi: Fortuny i Żeglarza. Obydwa motywy były szeroko rozpowszechnione w dawniejszej i współczesnej Krasickiemu poezji, czytelnik więc, jeśli nawet miał z nią kontakt minimalny, musiał je znać. Obydwa zresztą były bardzo dawne, wywodzą się ze starożytności, w literaturze polskiej zaś znane były już od czasów Renesansu. Motyw Fortuny występował u Kochanowskiego w funkcji bardzo podobnej do tej, jaką spotykamy w omawianym wierszu:

Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko;

Miej na poślednie koła pilne oko:

Bo to niestała pani z przyrodzenia,

Często więc rada sprawy swe odmienia.

J Kochanowski, Pieśń lll z Ksiąg wtórych¹

To właśnie podobieństwo jest najistotniejsze dla zrozumiałości wiersza, a nie samo występowanie toposu. Zgodnie z tradycją Fortuna jest u Krasickiego symbolem moralistycznym; ważniejsze jest to, że w tradycji wiązała się z moralistyką stoicką, niż to, że była pierwotnie jednym z wyobrażeń rzymskiej mitologii. Symbolem moralistycznym jest również Żeglarz. Omawiając dzieje tego motywu od głębokiej starożytności aż po czasy romantyzmu, Wacław Kubacki zwrócił uwagę na to, że rozwijał się on w „wariancie moralnym” obok wariantu politycznego i kilku pomniejszych i że wiązał się również z tradycjami światopoglądu stoickiego². Obydwa pojawiające się w wierszu toposy występują w postaci w pełni usankcjonowanej przez tradycję, pełnią jednak różne funkcje. Motyw Fortuny pozwala sformułować poetycko zasadniczy problem wiersza: niejako w całości mieści się on w owym toposie, zachodzi tu zjawisko równania; wychowany w tej samej kulturze literackiej co Krasicki, czytelnik oświeceniowy nie mógł inaczej tego motywu rozumieć, poeta operował więc elementami ówcześnie całkowicie jednoznacznymi, nie wymagającymi komentarza. Motyw Żeglarza rozwijany w dwu ostatnich strofach pełni rolę przykładu, jest moralistycznym exemplum. On też pozwala sformułować końcową sentencję wiersza, jego sens ogólny. Wypada jeszcze zwrócić uwagę, że zespolenie dwu toposów, jakie w wierszu Do... występują, również nie jest wynalazkiem Krasickiego. Przeciwnie —jak wynika z rozległych materiałów omówionych przez Kubackiego — ich łączenie było częste i w pełni usankcjonowane przez tradycję³. Były to toposy komplementarne, także więc ich powiązanie nie mogło ówczesnego odbiorcy zdziwić.

Zakończenie przynosi końcową sentencję moralną, uzasadniającą i usprawiedliwiającą te elementy, które się pojawiły w obrębie utworu. Czytelnik nie ma obowiązku domyślać się ich sensu, autor sam go bezpośrednio formułuje, zakłada czytanie bierne (w znaczeniu, o jakim tu była mowa). Zawsze w pełni aprobuje przyzwyczajenia czytelnika: modelując przez wiersz jego zachowanie, nie chce go skazywać na konflikt z przyjętymi normami.

Sytuacja przedstawia się akurat odwrotnie w wierszu Norwida, jeśli czytać go na tle konwencji obowiązujących w poezji polskiej w latach powstawania cyklu Vade-mecum:

„Cóż nowego?” — „Despotyzm runął!... wraz opowiem:

Oto depesz a...”

„...Jakże? pan cieszy się zdrowiem -Niech pan siądzie! — depesza?, mówi?, spocząć proszę.

Lecz co? słyszę- w przysionku chrzęszczą mekintosze,

Ktoś nadchodzi! — to Baron - jakże? cenne zdrowie. .

Niech siądzie!--cóż? nowego nam Baron opowie...” „Depesza ta — co? mówi. . może pomarańczę?..

Lub może wody z cukrem?”--„Upadły szarańcze

W Grecji--na Cyprze brzeg się w otchłanie usunął —

J. Kochanowski, Dzieła polskie, pod red. J. Krzyżanowskiego, t. I, Warszawa 1952, s. 262.

W Kubacki, Żeglarz, [w] Żeglarz i Pielgrzym, Warszawa 1954. W analizie tego motywu w wierszu Krasickiego czerpię wiele z rozprawy Kubackiego. Autor omawia występowanie tego motywu także i u Krasickiego (por s 54—56), ale me na przykładzie omawianego utworu

Z licznych materiałów zebranych przez Kubackiego zacytujmy taki fragment, łączący motyw Fortuny z motywem żeglarskim, z dzieła Boecjusza, O pociechach filozofii'. „Jeszcze nie nad wszystkim zaciążyła nienawistna fortuna, ani też srożąca się nad tobą burza nie powinna ci się wydać zbyt straszną, skoro są niewzruszone kotwice, będące pociechą obecnej chwili i nadzieją na przyszłość” (cyt za W. Kubackim, op. cit., s. 28). Por. także uwagi Kubackiego na s. 112.