Scan0044 2

[ja]	-(e)m wiózł był	[my]	-(e)śmy wieźli byli
	(wiozłem był)
	-(e)m wiozła była -(e)m wiozło było		-(e)śmy wiozły były
[ty]	-(e)ś wiózł był (wiozłeś był)	[wy]	-(e)ście wieźli byli
	-(e)ś wiozła była -(e)ś wiozło było		-(e)ście wiozły były
[on]	wiózł był	[oni]	wieźli byli
[ona]	wiozła była	[one]	wiozły były
[ono]	wiozło było

Podkreślone są sylaby tradycyjnie akcentowane (dla wszystkich czasowników) w formach, w których akcent może nie padać na przedostatnią sylabę, gdy dołączona jest do nich cząstka liczbowo-osobowa. Możliwe są różne warianty szyku poszczególnych składników złożonej formy fleksyjnej (przykład w pierwszym wierszu). Występują jednak wyraźne ograniczenia w ich użyciu, których tutaj nie omawiamy.

Czas zaprzeszły trybu oznajmującego jest używany rzadko, przede wszystkim w starannie wycyzelowanych tekstach literackich. W tekstach o charakterze użytkowym może być w ogóle nie stosowany (następstwo czasowe wyraża się wyrazami bezpośrednio je wskazującymi).

Tryb warunkowy

Zróżnicowanie czasów, na teraźniejszy i przeszły, obserwujemy też w trybie warunkowym. Rzadko używany czas przeszły trybu warunkowego jest stosowany, gdy mowa o sytuacjach z przeszłości. Wprowadza on zdarzenie, o którym wiadomo, że nie zaszło: mówiący formułuje warunek przeciwny — przy takim założeniu mówi się o innym zdarzeniu w zdaniu nadrzędnym. Na przykład zdanie:

(59)    Nie byłbyś chwalił jej, gdybyś wiedział o niej więcej.

może być wypowiedziane do kogoś, gdy wiadomo, że chwalił on jakąś kobietę (albo zwierzę płci żeńskiej, lub coś, co w języku polskim jest nazywane rzeczownikiem rodzaju żeńskiego).

Czas teraźniejszy trybu warunkowego jest stosowany, gdy mowa o sytuacjach niekoniecznie należących do bezpowrotnej przeszłości, o czymś, co na pewno mogło mieć miejsce i — może miało, a może nie miało. Na przykład zdanie:

(60)    Nie chwaliłbyś jej, gdybyś nie musiał.

może być wypowiedziane do kogoś, kto — być może — chwalił jakąś kobietę. Może jednak odnosić się i do sytuacji, gdy odbiorca tego zdania w rzeczywistości jej nie chwalił.

Wszystkie formy trybu warunkowego są zbudowane na bazie pseudoimie-słowu, tak samo dla czasowników niedokonanych i dokonanych. Występują one w dwóch zasadniczych wariantach, które skojarzyliśmy z formami czasu. Takie skojarzenie ma jednak podstawy: czas teraźniejszy trybu warunkowego wyraża możliwość zdarzenia, które zajdzie albo nie zajdzie (nazywa się je też trybem potencjalnym); czas przeszły trybu warunkowego — możliwość zdarzenia, która występowała w przeszłości, ale zdarzenie nie zaszło (nazywa się je też trybem nierzeczywistym).

Pierwszy z wariantów, który uznaliśmy za czas teraźniejszy, stanowią formy aglutynacyjne. Otrzymuje się je przez dodanie do pseudoimiesłowu charakterystycznej dla trybu warunkowego cząstki by, ewentualnie powiększonej o cząstkę liczbowo-osobową (trzecia osoba ma w trybie warunkowym wykładnik zerowy). Powstała w ten sposób cząstka trybowo-liczbowo-osobowa stanowi w języku polskim — dla danej osoby i liczby — niepodzielną całość. Jeśli występuje po pseudoimiesłowie, to pisze się z nim łącznie; jeśli przed nim, to — rozdzielnie. Cechę tę oddamy w poniższym paradygmacie przez kropkę na granicy między oboma składnikami form:

[ja]	czytałbym czytała-bym czytało-bym	[my]	czytalłbyśmy czytały-byśmy
[ty]	czytałbyś czy tata-byś czytało-byś	[wy]	czytalibyście czytały-byście
[on]	czytałby	[oni]	czytali-by
[ona] [ono]	czytała-by czytało-by	[one]	czytały-by

Podkreślono sylaby, na które — zgodnie z tradycyjnymi zaleceniami poprawnościowymi — powinien padać akcent (dla form wszystkich czasowników).

Zapis powyższy ma zbiorczo przedstawiać dwa możliwe układy elementów, rządzone odmiennymi regułami ortograficznymi, np.:

(61)    Może przeczytałabym tę książkę, gdybym lepiej znała francuski.

(62)    Może bym przeczytała tę książkę, gdybym lepiej znała francuski.

W trybie warunkowym (w czasie teraźniejszym) używa się też — podobnie jak w czasie przeszłym trybu oznajmującego — formy bezosobowej (bezosob-nika). Podobnie jak tamta, nie łączy się ona z podmiotem-mianownikiem, choć stanowi centrum zdania. Charakteryzuje się ona — jak cały tryb warunkowy w języku polskim — obecnością cząstki by, którą w tym wypadku — w przeciwieństwie do form osobowych (zawierających pseudoimiesłów) pisze się zawsze rozdzielnie:

czytano by wieziono by

27