Scan0035 2

Ja będę w domu. My będziemy w domu.

Ty będziesz w domu. Wy będziecie w domu.

Ona będzie w domu. One będą w domu.

Jednak z przeczeniem nie w pewnych znaczeniach (‘coś nie istnieje, coś się (gdzieś) nie znajduje’) używa się specjalnych konstukcji bez podmiotu--mianownika:

Mnie/Ciebie/Jej/Nas/Was/lch nie ma w domu.

Mnie/Ciebie/Jej/Nas/Was/Ich nie było w domu.

Mnie/Ciebie/Jej/Nas/Was/lch nie będzie w domu.

Zamiast mianownikowego podmiotu w zdaniach tych występują formy dopełniacza jednostronnie zależne od orzeczenia. Formy nie ma, nie było, nie będzie zachowują się jak formy czasownika niewłaściwego: można uznać, że taki szczególny czasownik nie być istnieje we współczesnym języku polskim. Można też uznać je za finitywne formy nieosobowe czasownika być, ale wtedy do opisu trzeba wprowadzić specjalną kategorię fleksyjną — negatywność (por. Z. Salo-ni, M. Świdziński, Składnia współczesnego języka polskiego, wyd. IV, Warszawa 1998, s. 119).

3. Formy finitywne i niefinitywne czasownika

Wskazując wyżej kategorie fleksyjne czasowników, podkreślaliśmy pedantycznie, że odnosimy je do tych form, które stoją w centrum zdania, tzn. kształtują zdanie (nadają mu określoną strukturę).

Jak bowiem wiemy, wyraz słownikowy (leksem) zaliczany do klasy czasowników występuje w różnych formach. Uznaje się je za formy tego czasownika, ponieważ stosunki między nimi są regularne: takie same dla całej klasy.

Te formy czasowników, które z natury swej pełnią funkcję dla nich zasadniczą — centrum zdania, czyli orzeczenia — nazywamy finitywnymi. Te ich formy, dla których charakterystyczne są inne funkcje, nazywamy niefinitywnymi.

Do form finitywnych zaliczamy: (1) formy osobowe czasowników właściwych (będące orzeczeniami w zdaniach z podmiotem mianownikowym), (2) bezosob-niki czasowników właściwych, czyli formy na -no, -to (brak podmiotu w zawierających je zdaniach jest znaczący: wyraża osobę nieokreśloną) oraz (3) wszystkie formy czasowników niewłaściwych oprócz bezokolicznika¹. Oto najprostsze przykłady zdań z orzeczeniami wyrażonymi takimi formami:

(2)    Janek odrabiał lekcje.

Janek musiał odrabiać lekcje.

(3)    Odrabiano lekcje.

Musiano odrabiać lekcje.

(4)    Należy odrabiać lekcje.

Trzeba odrabiać lekcje.

Trzeba było odrabiać lekcje.

Formy niefinitywne czasownika właściwego to bezokolicznik (po łacinie in-finitivus, podobnie — w wielu językach europejskich) i imiesłów przysłówkowy. Pierwsza z tych form, choć tradycyjnie reprezentuje w słownikach i gramatykach cały leksem, pełni w zdaniu funkcję mniej istotną niż formy finitywne: jest z reguły wymagana (rządzona) przez inny wyraz z kontekstu, najczęściej nadrzędną formę innego czasownika (jak bezokolicznik odrabiać w zdaniach przytoczonych wyżej). Imiesłów przysłówkowy pełni natomiast funkcję centralną w jednostce, która ma pewne, ale nie wszystkie, cechy zdania, jest bowiem wpleciona w strukturę zdaniową wyższego rzędu. Jest on podporządkowany zajmującej w niej miejsce centralne formie finitywnej, i samodzielnie nie wyraża trybu, a czas — tylko w sposób pośredni, np.:

(5)    (a)    Janek,    odrabiając    lekcje,    zasypiał.

(b)    Janek,    odrabiając    lekcje,    zasnął.

(6)    Janek,    odrobiwszy    lekcje,    zasnął.

Imiesłowy przysłówkowe wyrażają czas względny — w stosunku do czasu wyrażanego przez formę finitywną w strukturze wyższego rzędu.

W przykładzie (5a) czynność odrabiania lekcji była równoczesna w stosunku do czynności zasypiania, w przykładzie (5b) zaśnięcie nastąpiło w trakcie odrabiania. Wyrażanie równoczesności to ogólne znaczenie gramatyczne form zakończonych na -ąc, które nazywamy imiesłowami przysłówkowymi współczesnymi (wyprzedzając tok wykładu, zwróćmy uwagę, że tworzy się je tylko od czasowników niedokonanych).

W przykładzie (6) odrobienie lekcji (czynność zakończona) poprzedziło zaśnięcie. Wyrażanie uprzedniości danego zdarzenia w stosunku do innego to ogólne znaczenie gramatyczne form zakończonych na -szy, które nazywamy imiesłowami przysłówkowymi uprzednimi (tworzy się je tylko od czasowników dokonanych).

We wszystkich zdaniach zawierających takie formy zablokowane miejsce podmiotu-mianownika przy formie imiesłowu jest zapełniane w sposób domyślny: jest on rozumiany jako tożsamy referencjalnie (odnoszący się do tego samego obiektu) z podmiotem-mianownikiem w strukturze wyższego rzędu. Na przykład zdanie:

Q

1

W polskiej szkolnej tradycji gramatycznej mówi się, że funkcję orzeczenia pełnią formy osobowe czasowników, tj. te formy, które mają określoną wartość kategorii fleksyjnej osoby: są w osobie pierwszej, drugiej lub trzeciej. Jak wskazują podane wyżej przykłady, jest to uproszczenie, istnieją bowiem nieosobowe formy czasowników pełniące w zdaniu funkcję orzeczenia.