Scan 3

HIGIENA ŻYWNOŚCI

w wiekach XIV i XV. Poważne konsekwencje ekonomiczne choroby legły u podstaw opracowania strategii i ustaleń prawnych dotyczących zwalczania tej epizootii. Na początku XVIII w. kolegium kardynalskie w Rzymie zleciło Giovanniemu Lancisiemu, osobistemu lekarzowi papieża Klemensa XI, opracowanie zaleceń, jak zwalczać księgosusz. Zalecenia te zostały obwieszczone w 1714 r. i obejmowały m.in. wprowadzenie kwarantann ograniczających obrót zwierzętami oraz natychmiastowy ubój i głębokie zakopywanie zwłok zakażonych zwierząt. Tego rodzaju działania, wraz z wprowadzeniem rekompensat dla właścicieli zakażonego bydła, zostały też zapoczątkowane w Anglii przez Tomasza Batesa. lekarza dworu królewskiego.

Początek rewolucji przemysłowej i zastosowanie napędu parowego w środkach do transportu, umożliwiające przemieszczanie zwierząt, byty przyczyną wielkiego wybuchu księ-gosuszu, który w latach 1857-1866 uśmiercił większość krów w Europie. Ekonomiczne skutki zarazy wymagały podjęcia działań naukowych. Epizootie XVIII i XIX wieku legły u podstaw powołania pierwszych szkól weterynaryjnych, jak i pierwszych departamentów weterynarii w kilku krajach europejskich, a także wprowadzenie masowych szczepień skonstruowanie termometru lekarskiego jako -arzęcz a do wczesnej diagnostyki lei choroby cechującej się m.in. wysoką temperaturą ciała.

Afrykę dotknęła szczególnie wielka pan-zootia księgosuszu w latach 1889-1897, chociaż prawdopodobnie na kontynencie afrykańskim zaraza ta mogła występować długo wcześniej. Przypuszcza się, że przed końcem XIX w. księgosusz został zawleczony przez armię włoską początkowo do Erytrei, skąd rozprzestrzenił się na cały kontynent, doprowadzając do masowych padnięć bydła i wielu gatunków wolno żyjących przeżuwaczy, łącznie z bawołem afrykańskim, żyrafą, elandem, oryksem i kudu. W niektórych częściach Afryki śmiertelność sięgała 90% zakażonego pogłowia. Panzootia ta miała długotrwałe konsekwencje demograficzne. We wschodniej Afryce żyjące z hodowli bydła plemię Masajów było tak osłabione, że zostało wyparte ze znacznych obszarów przez plemiona uprawiające roię. Na dużych obszarach Afryki uległa :eż zmianie równowaga ekologiczna gatunków dzikich przeżuwaczy. Księgosusz w większości krajów afrykańskich został ostatecznie zwalczony. Utrzymuje się on nadal jedynie u bydła nomadów subsaharyjskich i stąd, od czasu do czasu, zwłaszcza w okresach wojen, zagraża jego rozprzestrzenianie się. Druga panzootia księgosuszu w Afryce wybuchła w latach 1969— 1973. Dzięki wielkiej międzynarodowej pomocy w organizowaniu masowych szczepień została jednak dosyć szybko opanowana. Akcje te prawie zupełnie wyeliminowały pomór bydła z Afryki. Niestety, niefrasobliwość i brak koordynacji doprowadzi', w wielu krajach afrykańskich, do ponownego pojawienia się ognisk pomoru bydła w latach 1981 — 1984. To kolejne poważne zagrożenie było powodem powołania Panafrykańskiej Kampanii Przeciwpomorowej (PARC), która przy znacznym wsparciu krajów Wspólnoty Europejskiej stopniowo opanowała szerzenie się zarazy poprzez ponowne wprowadzenie masowych szczepień, doprowadzając do notowania jej tylko na ograniczonych obszarach Sudanu, Etiopii i Kenii.

Księgosusz jest stałym zagrożeniem wszędzie tam, gdzie pojawiają się konflikty zbrojne, takie jak np. wojna w Wietnamie i współczesne konflikty na Bliskim Wschodzie i Afryce. Oprócz Afryki, pomór bydła występuje nadal sporadycznie w wielu krajach Bliskiego Wschodu i na subkontynencie indyjskim, szczególnie w Pakistanie. Dzięki PARC i Globalnemu Programowi Likwidacji Pomoru Bydła przewiduje się. że około 2010 r. księgosusz może być pierwszą całkowicie wyeliminowaną groźną chorobą zwerząt na świecie. Plany te mcgą ookrzyżować jedynie konflikty polityczne rm itame rejonach naturalnych rezerwuarów wirusa

Egzystencja człowieka zalezna jest też od uprawy zbóż. Potencjał broni biologicznej ukierunkowanej na niszczenie zbóż może być zilustrowany na przykładzie współcześnie występujących zaraz roślin. W 1970 r. rdza źdźbło-wa zbóż na południu USA spowodowała zniszczenia zasiewów oceniane na 1 mld dolarów. Okresowe pojawianie się tej choroby pociąga straty sięgające miliardów dolarów. W XIX w. rdza kawy zniszczyła uprawy w południowo-wschodniej Azji, a przez ostatnie dwie dekady stanowiła poważny problem w Ameryce Łacińskiej. Historia dowodzi, że w skuteczności wyniszczania populacji cywilnej choroby roślin mogą rywalizować z inwazją wojskową. Zaraza ziemniaka w Irlandii w latach 1845— 1846 wywołała głód, który spowodował śmierć miliona osób i opuszczenie kraju przez drugi milion Irlandczyków. Alternarioza ryżu (brown spot disease - brązowa plamistość) była częściowo odpowiedzialna za głód w Bengalu w Indiach w latach 1942-1943, w czasie którego zmarło ponad 2 min ludzi. Teoretycznie więc zarazki chorób roślin uprawnych mogą być skuteczną częścią uzbrojenia każdego kraju i prawdopodobnie pod tym kątem były powszechnie badane.

Przedstawione dalej przykłady zilustrują destrukcyjną siłę, jaką wykazują zarazy zwierzęce i roślinne występujące nadal w wielu

częściach świata, zwłaszcza tam, gdzie zostały zawleczone celowo lub przypadkowo.

Drogi szerzenia się wybranych ważnych gospodarczo chorób zaraźliwych zwierząt

Pomór rzekomy drobiu (choroba Newcastle)

Przebieg choroby Newcastle dobrze ilustruje opis epizootii w 1971 r. w południowej Kalifornii, która jest jednym z największych rejonów koncentracji produkcji drobiarskiej. Choroba została zawleczona tam prawdopodobnie przez zakażone przelotne ptactwo. Śmiertelność zakażonych stad osiągnęła 100%. Choroba szybko rozprzestrzeniła się wśród ferm kurcząt i indyków. Gdy podjęte kroki zmierzające do opanowania zarazy okazały się nieskuteczne, ogłoszono stan klęski żywiołowej. Wytępienie choroby ostatecznie sprowadziło się do wybicia prawie 12 min ptaków w fermach dotkniętych zarazą, co spowodowało straty w wysokości 56 min dolarów.

Celowe zawleczenie choroby Newcastle na dużą skalę może doprowadzić do zdziesiątkowania pogłowia drobiu. Czynnik zakaźny tej cncroby może być rozprzestrzeniany wieloma metodami np. przez lotnictwo, które może być wykorzystane do rozsiewania wirusa na wrażliwe fermy drobiu. Niefiltrowane powietrze doprowadzane przez wentylatory do konwencjonalnych kurników może w ciągu kilku minut rozprowadzić wirusa do tysięcy ptaków.

Afrykański pomór świń

Wirus tej choroby może się rozprzestrzeniać wieloma drogami. Może też występować w produktach mięsnych pochodzących od zakażonych zwierząt. Każdy kraj, w którym występuje ta choroba, przedstawia potencjalne źródło zakażenia przez nielegalny import produktów mięsnych. Podkreśla się, że dla USA zagrożenie stwarza nielegalny ruch ludności i przemyt, głównie narkotyków. Ponieważ większość tej kontrabandy pochodzi z Kolumbii z międzylądowaniem samolotów na Karaibach, zaleca się pilne śledzenie sytuacji epizootycznej w tych krajach. Lotnictwo przewożące kontrabandę ma swoje bazy na rolniczych terenach Florydy, gdzie występują w wolnym stanie dzikie świnie. Odpadki żywności rozrzucane wokół lądowisk samolotów mogą stać się źródłem zakażenia. W każdym kraju nielegalnie sprowadzana żywność może być przyczyną wywołania zarazy. Skutki wybuchu choroby zależą od takich czynników,

I jak zagęszczenie ferm hodowlanych i formy I handlu.

695

ŻYCIE WETERYNARYJNE 2003, 78 (12)