SDC10983

c) od Czasowników (rzadko), np. dostonn (dostojim) : dostojali; d) od przysłówków pochodzenia rzeczownikowego, np. pozdu* : />»-'<//; c) od wyrażeń przy.mko-\v\ch r ręcz o wnika, np. bezumini : bez (bezi) urna.

3) Czasowniki pochodzą: n) od innych czasowników, np. proreUi : relti, «/ayVr//.

b) od rzeczowników, np. glagolati : glagolb, dbzdtti :    c) od przy

miotników, np. milotati : min.

4)    Zaimki tworzą się tylko od pni zaimkowych, np. vujakb : vub, nikitoźc : hit o, mhioże : łbto.

5)    Liczebniki pochodne powstają wyłącznic z liczebników podstawowych, np.

siUm :    du ojt, : dbta.

6)    Przysłówki wykazują pochodzenie: a) odrzcczownikowc, np. gore 'w górze’, </oA# ’w dole, na dole’; b) odprzymiotnikowc (najczęstsze), np. wa/o,

c) odzaimkowc, np. kbgda (kogda),    (togda), tamo, /tflwo,

7)    Przyimki tzw. wtórne powstały z przysłówków, które z kolei pochodzą z pewnych skostniałych form rzeczowników, np. blit* ‘blisko’ z gen., krom i ‘oprócz’ z gen., erb/u 'na wierzchu, z wierzchu’ z gen., profity ‘przeciw’ z dat., prano ‘przeciw’ z dat., sktozf, skozc 'przez’ z acc., meźdu między* z instr.

8)    Spójniki, partykuły i wykrzykniki są przeważnie pierwotne (nicpochodnc) i proste w swojej budowie, ale mogą też powstawać w wyniku połączenia (zrośnięcia się) dwu łub kilku cząstek, jak spójnik : spójnik, spójnik-f partykuła itp., por. i, a, bo, da, ii, o! obok ibo ^ i bo, nebo < ne bo, iii < / \ li, olei ^ o f/e itp. Nic zawsze pochodzenie spójników i partykuł jest jasne.

§ 9. Odmiana rzeczowników — typy deklinacji a. Ogólna charakterystyka deklinacji

z    ^SCS. ^rzeczownikó"' odpowiada dość dokładnie stanowi

Z doby poprzedzającej rozpad ps. wspólnoty językowej. Ze względu na gramatykę

^h;2Z 2 ^{rr>^Pa,rUJ^C, r}°^Z"'"^{j 1 PrMtS2,ak}'™ deklinacji w poszczeg.dn , je! ^^,rrV^{U nadr7ędny P}°^llZial    deklinacyjnych według dawnych

Otrzymujemy po' odci^i.rkońcó!*- ^t** “^w*^łamJ^{r cz}«^id wyrazu stalą, którą na co również należy zwr.krić . ^{emat n,cklcd}y ^ulcK=> zmianom fonetycznym, podporządkowujemy' podzhł    " ^{anahz,c form}* Podziałowi według tematów

n» uwadze, że Łem czL    ^    Trzeba mieć

odmiany według starych tematów utad^L' ^J'’^5!vka‘'^{h s,ow}*'^ski'h dawny system » nadrzędnym kryterium podziału i ''^xn-^v'" przekształceniom i uproszczeniom, Ze stanowiska' czysto _    ^{S,al si}< ^w “^ie rodzaj.

^own-loiw ks. kończą ,, _na    ‘V'™¹*' ^W5Z>^s,kicl‘ *»-

"■ 'c u.opraiłowiarukiego i wyodrclm, ¥    - ^ "ownka jednak genetycznego

^kowe    r^^ej ^

4 •    •' odpowiednie końcówki

przypadków, których było siedem. Trzeba również zwrócić uwagę na to, że język scs. zachował oprócz liczby pojedynczej i mnogiej również liczbę podwójną (dualną, dualis), choć w pewnym stopniu uproszczoną. Liczby podwójnej używało się w wypadku dwóch osób, zwierząt i rzeczy. Liczba taka jako żywa kategoria gramatyczna zachowała się do dziś tylko w języku słoweńskim i w obu językach łużyckich.

W języku scs. podobnie jak w ps. rozróżniamy pięć deklinacji rzeczowników, wśród nich cztery z dawnymi tematami samogłoskowymi (przeważnie już niewidocznymi w formach scs.) i piątą obejmującą pięć podtypów dawnych tematów spółgłoskowych, tzw. rozszerzonych. Podział ten rozpatrzymy kolejno wskazując na cechy typowe deklinacji, tj. na temat, rodzaj gramatyczny oraz końcówki mianownika i dopełniacza liczby pojedynczej (N i G sg.).

1)    Deklinacja I —obejmuje liczne rzeczowniki r.m. i n. z dawnym tematem -o- (typ twardy) i -/o- (typ miękki). N sg. m. kończy się na -» po spółgłosce twardej lub na -s po spółgłosce miękkiej; w analogicznych warunkach N sg. n. ma końcówkę -o lub -e, por. np. vlbk-b, mqś-b, lit-o, pol'-e. Końcówką G sg. jest zawsze -a, por. vlbk-a, mqz-a, let-a, pol'-a.

2)    Deklinacja II — obejmuje zaledwie kilka rzeczowników r.m. z dawnym tematem -u-, które w N sg. kończą się na -b, a w Ci sg. na -u. Należą tu: syn-b, syn-u, rol-b, i-ol-u, dom-b_} dom-u, med-b, med-u, vrby-b, irby-u, pol-b, pol-u ‘połowa, część, strona’. W związku z nimi pozostają jeszcze prawdopodobnie łitib 'godność, urząd’, satib 'ts.', miń 'świat, pokój’, ledb Mód’.

3)    Deklinacja III—obejmuje liczne rzeczowniki z dawnym tematem -a- (typ twardy) i -ia- (typ miękki) — w większości r.ż., częściowo tylko r.m. W N sg. występuje końcówka -a, zarówno po spółgłosce twardej jak i miękkiej lub j, oraz końcówka -i po spółgłosce miękkiej, por. f. źen-a, duf-a, tyj-a 'szyja', bogyń-i (bo-gynj-i), m. slug-a, junoŚ-a 'młodzieniec*, sqdbj-i {sądij-i, sqd-ii) 'sędzia'; (i sg. w typie twardym posiada końcówkę -y, a w typie miękkim — końcówkę -ę, por. sen.-y, slug-y, ale duS-ę, vyj-ę, bogyń-ę, junoS-q, sqdbj-q. Tu należy zwrócić uwagę na $tr:ą różnicę dialektyczną ps. Otóż końcówka G sg. -ę w typie miękkim była właściwa językom południowosłowiańskim; w pozostałych językach, tj. w zachodnio- i wschod-niosłowiańskich, G sg. zakończony był na -e (tzw. />), a więc duś-r itd.

4)    Deklinacja IV — obejmuje dość liczne rzeczowniki r.ż. i mniej liczne r.m. z dawnym tematem N sg. kończy się na -t, a G sg. na por. f. host-k, Knd-i, m. pqt-b, pąt-i 'droga*.

5)    Deklinacja V—spółgłoskowa obejmuje niezbyt liczne rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów i dzieli się na 5 podtypów według tzw. tematu rozszerzonego, poczynając od G sg Należą tu:

a)    tematy -en- (-/»-) u rzeczowników r.m. zakończonych w N sg. na -y, np. kam-y, i u rzeczowników r.n. z końcówką N sg. -ę, np. im-ę; G sg. w obu rodzajach kończy

się na    kamen-e, imen-t\    ...

b) tematy -ę/- (-/-) u rzeczowników r.n. — nazw dzieci i małych zwierzą

zakończonych w N sg. na -ę, a w G sg. na -e, np. o(roć~ę, otroćij e dztcc o, zrfb-ę, zribąt-c 'źrebię’;

)•

35