49538 SDC10983

f

c) od czasowników (rzadko), np. dostoini (dostojim) : dostojati; d) od przysłówków pochodzenia rzeczownikowego, np. pozdbm : pozde; e) od wyrażeń przyimko-wych rzeczownika, np. bezumbni : bez (bezi) unia.

3) Czasowniki pochodzą: a) od innych czasowników, np. proreSti : relti, dajati, daoati : dati\ b) od rzeczowników, np. glagolati : glagoh, dizditi : diddt; c) od przymiotników, np. milouati : mili.

4)    Zaimki tworzą się tylko od pni zaimkowych, np. Vbsjaki : vi>si>, nikitoźe : kito, niłbtoze : lito.

5)    Liczebniki pochodne powstają wyłącznie z liczebników podstawowych, np. sit im : nto, divojb : dwa.

6)    Przysłówki wykazują pochodzenie: a) odrzeczownikowe, np. gorl 'w górze’, doił, dołu 'w dołe, na dole’; b) odprzymiotnikowe (najczęstsze), np. mało, gonko, dobrł; c) odzaimkowe, np. kigda (kogda), tigda (togda), tamo, kamo, sbde.

7)    Przyimki tzw. wtórne powstały z przysłówków, które z kolei pochodzą z pewnych skostniałych form rzeczowników, np. blizi 'blisko’ z gen., kromł 'oprócz’ z gen., cTigu 'na wierzchu, z wierzchu’ z gen., protivq 'przeciw’ z dat., primo 'przeciw’ z dat., skvozl, skozl 'przez’ z acc., meźdu 'między* z instr.

8) Spójniki, partykuły i wykrzykniki są przeważnie pierwotne (niepochodne) i proste w swojej budowie, ale mogą też powstawać w wyniku połączenia (zrośnięcia się) dwu łub kilku cząstek, jak spójnik-(-spójnik, spójnik-(-partykuła itp., por. i, a, bo, da, li, o! obok ibo |j i+bo, nebo < ne i bo, iii ją i‘-f- //, ole! Ś o+le itp. Nie zawsze pochodzenie spójników i partykuł jest jasne.

§ 9. Odmiana rzeczowników — typy deklinacji

a. Ogólna charakterystyka deklinacji

System deklinacyjny scs. rzeczowników odpowiada dość dokładnie stanowi z doby poprzedzającej rozpad ps. wspólnoty językowej. Ze względu na gramatykę historyczną rozpatrującą rozwój i przekształcenia deklinacji w poszczególnych językach przyjmujemy tu nadrzędny podział typów deklinacyjnych według dawnych ps. i pic. tematów. Przypomnijmy, że za temat uważamy część wyrazu stalą, którą otrzymujemy po odcięciu końcówki. Temat niekiedy ulega zmianom fonetycznym, na co również należy zwrócić uwagę w analizie form. Podziałowi według tematów podporządkowujemy podział według rodzajów gramatycznych. Trzeba tu mieć na uwadze, że z biegiem czasu we wszystkich językach słowiańskich dawny system odmiany według starych tematów uległ różnym przekształceniom i uproszczeniom, a nadrzędnym kryterium podziału na deklinacje stał się w zasadzie rodzaj.

Ze stanowiska czysto opisowego możemy przyjąć, że tematy wszystkich rzeczowników scs. kończą się na spółgłoskę. Ze stanowiska jednak genetycznego fwczesnoprasłowiańskiego) wyodrębnić musimy dawne tematy samogłoskowe i dawne ematy spółgłoskowe — rozszerzone. Z tematami łączyły się odpowiednie końcówki

4

przypadków, których było siedem. Trzeba również zwrócić uwagę na to, że język scs. zachował oprócz liczby pojedynczej i mnogiej również liczbę podwójną (dualną, dualis), choć w pewnym stopniu uproszczoną. Liczby podwójnej używało się w wypadku dwóch osób, zwierząt i rzeczy. Liczba taka jako żywa kategoria gramatyczna zachowała się do dziś tylko w języku słoweńskim i w obu językach łużyckich.

W języku scs. podobnie jak w ps. rozróżniamy pięć deklinacji rzeczowników, wśród nich cztery z dawnymi tematami samogłoskowymi (przeważnie już niewidocznymi w formach scs.) i piątą obejmującą pięć podtypów dawnych tematów spółgłoskowych, tzw. rozszerzonych. Podział ten rozpatrzymy kolejno wskazując na cechy typowe deklinacji, tj. na temat, rodzaj gramatyczny oraz końcówki mianownika i dopełniacza liczby pojedynczej (N i G sg.).

1)    Deklinacja I — obejmuje liczne rzeczowniki r.m. i n. z dawnym tematem -o- (typ twardy) i -j'o- (typ miękki). N sg. m. kończy się na -s po spółgłosce twardej lub na -s po spółgłosce miękkiej; w analogicznych warunkach N sg. n. ma końcówkę -o lub -e, por. np. vlijk-i, mqź-b, Ift-o, pol'-e. Końcówką G sg. jest zawsze -a, por. vlbk-a, mąź-a, ISł-a, pol'-a.

2)    Deklinacja II — obejmuje zaledwie kilka rzeczowników r.m. z dawnym tematem -u-, które w N sg. kończą się na -», a w G sg. na -u. Należą tu: syn-1, syn-u, vol.-b, vol-u, dom-b, dom-u, med-i, med-u, zirby-s, vn,g-u, poi-1, pol-u 'połowa, część, strona’. W związku z nimi pozostają jeszcze prawdopodobnie (im 'godność, urząd’, sam ‘ts.’, min 'świat, pokój’, ledi 'lód’.

3)    Deklinacja III — obejmuje liczne rzeczowniki z dawnym tematem -a- (typ twardy) i -ja- (typ miękki) — w większości r.ż., częściowo tylko r.m. W N sg. występuje końcówka -a, zarówno po spółgłosce twardej jak i miękkiej lub j, oraz końcówka -i po spółgłosce miękkiej, por. f. źen-a, duf-a, vyj-a 'szyja’, bogyń-i (bo-gynj-i), m. slug-a, junoś-a ‘młodzieniec’, sądbj-i (sądij-t, sąd-ii) ‘sędzia’; G sg. w typie twardym posiada końcówkę -y, a w typie miękkim — końcówkę -ę, por. źen-y, slug-y, ale duS-ę, vyj-ę, bogyń-ą, jtmof-ą, sądbj-ę. Tu należy zwrócić uwagę na starą różnicę dialektyczną ps. Otóż końcówka G sg. -ą w typie miękkim była właściwa językom południowosłowiańskim; w pozostałych językach, tj. w zachodnio- i wschod-niosłowiańskich, G sg. zakończony był na -e (tzw. (₃), a więc duS-( itd.

4)    Deklinacja IV — obejmuje dość liczne rzeczowniki r.ż. i mniej liczne r.m. z dawnym tematem -i-. N sg. kończy się na -b, a G sg. na -i, por. f. kost-b, kost-i, m. pqt-b, p<łf-i ‘droga’.

5)    Deklinacja V — spółgłoskowa obejmuje niezbyt liczne rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów i dzieli się na 5 podtypów według tzw. tematu rozszerzonego, poczynając od G sg Należą tu:

a)    tematy -en- (-«-) u rzeczowników r.m. zakończonych w N sg. na -y, np. kam-y, i u rzeczowników r.n. z końcówką N sg. -ę, np. im-ę; G sg. w obu rodzajach kończy się na -e: kamen-e, imęn-e;

b)    tematy -ęf- (-/-) u rzeczowników r.n. — nazw dzieci i małych zwierząt — zakończonych w N sg. na -ę, a w G sg. — na -e, np. otroi-ę, otro(ęt-c ‘dziecko’, źrlb-ą, źr(bęt-e ‘źrebię’;

3S