skanowanie0015 2

XXXVI

2. Słownictwo współczesnej polszczyzny ogólnej w Uniwersalnym słowniku języka polskiego

2.1. Kryteria klasyfikacji słownictwa w najnowszych dziejach polszczyzny

Ostatni okres w rozwoju polszczyzny, u którego podstaw leży cezura II wojny Światowej (1939-1945), określamy mianem najnowszych dziejów polszczyzny. W całym tym okresie słownictwo jest tą warstwą systemu językowego, która rozwija się bardzo intensywnie. Wynika to zarówno z wzrostu określonych potrzeb komunikacyjnych użytkowników polszczyzny, jak i z przemian cywilizacyjnych wpływających na kształt naszego społeczeństwa.

Jakie zatem kryteria należy stosować jako narzędzia opisu zasobu słownictwa współczesnego języka polskiego? Za podstawowe należy uznać czynniki zewnętrzne, które określają językowy kształt przekazów, czyli czynniki decydujące o doborze Środków językowych i łączeniu ich w wypowiedzi. Do nich należą:

a)    typ kontaktów językowych między ludźmi, którzy się porozumiewają: kontakty zachodzące w płaszczyźnie prywatnej - lokalnej - ogólnopolskiej;

b)    podstawowy cel wypowiedzi: użytkowy lub artystyczny;

c)    tematyka wypowiedzi: ogólna lub specjalistyczna;

cl) relacje zachodzące między nadawcą wypowiedzi a jej odbiorcą w trakcie porozumiewania się: oficjalne lub nieoficjalne.

Posługując się tymi kryteriami można wyróżniać:

u) słownictwo indywidualne (idiolektalne) - socjolektalne - regionalne - ogólnopolskie;

b)    słownictwo głównych odmian stylowych/komunikatywnych polszczyzny;

c)    słownictwo codziennych przekazów językowych i słownictwo przekazów artystycznych (literatury pięknej);

d)    słownictwo charakterystyczne dla różnych dyscyplin naukowych i grup społeczno-zawodowych;

c) słownictwo oficjalne (staranne), nieoficjalne (potoczne) i podstawowe (wspólne dla różnych typów wypowiedzi i odmian polszczyzny).

Równie ważne są kryteria, które wynikają z samego aktu komunikacji językowej, jego składników i przyporządkowanych im funkcji [zob. R. Jakobson, 1989], /różnicowanie nadawców i odbiorców komunikatów (wypowiedzi) oraz związanych z nimi funkcji: ekspresywnej i impresywnej - powoduje wyodrębnianie się słownictwa nacechowanego emocjonalnie (ekspresywnie). Zachodzenie kontaktu językowego za pomocą określonego kodu i związane z tym funkcje: fatyczna i metajęzykowa

determinuje chronologiczne, stylowe i środowiskowe zróżnicowanie słownictwa. Rozmaitość tematyki przekazów językowych i ich ramy instytucjonalne (kontekst) ora/, związana z nimi funkcja poznawcza prowadzą do wyróżniania się słownictwa specjalistycznego (piofesjonnli/mów, terminologii ntuikowcj i technicznej), słownictwa o różnym zasięgu geograficznym (terytorialnym) I czasowym,

I'względnienie powyższych kryteriów pozwulu na wydzielenie szeregu klas tlłiwnli lwa w obrębia zasobu leksykalnego polszczyzny. Klasy te powinny znaleźć >la n iw a leprezentację w słowniku i odzwierciedlenie w opisie leksykograficznym. kN I i.NII* leniu drugiemu celowi służą kwalifikatory.

' ' I ondencje rozwojowe słownictwa w najnowszych il/lejmli |>olszczyzny

W odniesieniu do minionego pięćdziesięciolecia następujące tendencje w rozwoju lliiwnli iwa |ęzyka polskiego wymagają podkreślenia:

$i banl/ii duży ilościowy wzrost zasobu leksykalnego i związane z tym nowe

HU" .......... pomnażania słownictwa oraz zmiany jego struktury - chodzi tu m.in.

n iiuwi na/wy zawodów, określenia ze sfery polityki, nazwy statusu osób, nazwy HiMicd/i. miejsc, terminologię z różnych dziedzin, skrótowce;

lo iiiiemm lonalizacja słownictwa - duża liczba nowych zapożyczeń z języków ulu yt li. a w szczególności z języka rosyjskiego (do przełomu lat siedemdziesiątych | n ihiiiI/Ii lancii) oraz z języka angielskiego (bardzo zwiększająca się w latach i|#li‘wlyidziesiąlych);

|| liileiiiylikacju procesów specjalizacji znaczeniowej wyrazów, powodujących |M¹ ■ Inn |n/o podziały pól znaczeniowych, por. np. podział pola nazw statków ze

MgM.....^. ''p. przeznaczenie, konstrukcję jednostek morskich (zbożowiec, rudowęg

lim (u > \koriowici\ kontenerowiec, stutysięcznik, dziesięciotysięcznik itp.), por. także >H|i «••>/w di linów mieszkalnych (ceglak, korytarzowiec, wieżowiec itp.), pole nazw Ipiiiim iwaisawiana, szopeniana, mickiewicziana), pole nazw imprez (olimpiada, fKffllaklada, uniwersjada, żakinada):

a |li wpmwad/anie słownictwa pierwotnie środowiskowego do słownictwa pul m -M , ogólnej, np, bajer, hajerować, bambetle, bezpieka, bubel, chlapa, cizia. rfMiiiiiu tnę. dogryzać. dycha, fachman, fajny, fest, fuks, ful, uwzględnianego dziś 9 (igidim ii słownikach języka polskiego jako słownictwo potoczne, a traktowanego |Nfcii ni nul y/my do lal siedemdziesiątych;

l»| fum /uv w/iosl stosowania terminologii w słownictwie polszczyzny ogólnej ■H » rud u intencji unifikacyjnej, np. płaszczyzna działań, odcinek robót, kierunek pff* pleiwiastek ogólnoludzki, kampania żniwna (wyborcza), ofensywa kulturalna. Kil iubor erozja rodziny, erupcja talentów, wyż (niż) demograficzny, bilans Bi|«uiM kicilyi zaufania, dyskontowanie osiągnięć, i w związku z tym poszerzanie jMjttmii lu"ii l pierwotnych terminów o znaczeniach wąskich (specjalistycznych), pHu-iii" .mi' nowych znaczeń przenośnych i związków frazeologicznych;

(i Mjiuwn/ci hnianie się w potocznej polszczyźnie ogólnej licznych frazeologizmów ■9*1*1. I• m li się z gwarowych i środowiskowych odmian języka, np. brać do galopu, |MM' li halą. bu In u’ dziesiątkę, uważaj na zakrętach, pracować na wysokich ■MNMi h odpaść iv prz.edbiegach, wozić kogoś na łebka, mieszkać na waleta:

§| #nm sny w/iosl liczby ekspresywizmów leksykalnych o genezie środowiskowej

u ........... i odmianie polszczyzny ogólnej, np. babeczka, chłopiyś, brudzia, pracuś,

JHW" •    be.■talencie, pacan: