skanuj0021 2

32 Fonetyka

matycznych od bardziej jeszcze zwartej grupy narzeczy wschodnio-sło-wiańskich (czyli ruskich) i znacznie luźniej związanych między sobą narzeczy południowo-słowiańskich.

§ 5. Zachodnio-slowiańska wspólnota językowa

Narzecza Słowian zachodnich miały już dawniej — jak wiemy z § 4 — kilka starszych cech głosowych, odróżniających je od mowy plemion wschodnio- i poludniowo-slowiańskich, a więc wymowę kvUe gv(zda, C 1. p. muió, zachowanie grup łl dl w formach takich, jak plelh vedh itp., teraz zaś po ponownym nawiązaniu bezpośredniej łączności między wszystkimi plemionami zachodnio-slowiaóskimi dołączyły się do tych cech nowe wspólne właściwości głosowe i morfologiczne, obce narzeczom innych plemion słowiańskich. Spośród cech głosowych wysuwają się tu na pierwszy plan dwie właściwości — jedna z zakresu konsonantyzmu, druga dotycząca rozwoju samogłosek:

1.    W zakresie konsonantyzmu chodzi o specyficzny rozwój silnie zmiękczonych spółgłosek f i <t, które w połączeniach z i oraz w grupie kt zmiękczonej przez następstwo samogłoski przedniej ł lub i (dla gd w takiej pozycji, jak również dla rozwoju tych grup przed innymi samogłoskami przednimi nie ma żadnych przykładów) musiały dawniej już we wszystkich narzeczach prasłowiańskich rozwinąó się w jakieś zwarto-szczełinowe w rodzaju bardzo zmiękczonych 6' i di' z czego w dalszym ciągu w każdej z późniejszych trzech grup gwarowych wytworzyły się odrębne konty-nuanty. W narzeczach Słowian zachodnich powstały z nich spółgłoski zwarto-szczełinowe zębowe c' i dz', zachowane w tej postaci w języku polskim i w najbliżej z nim spokrewnionych narzeczach Słowian nad-łabskich i nadbałtyckich, podczas gdy w narzeczach czeskich i serbo-łu-życkich dz uległo przemianie w z; por. np. poi. świeca, poł. svic», cz. stice, łuż. swlca-, poi. miedza, poł. midzo, cz. meze, łuż. młza\ poi., cz., luż. noc, poi. niic. W narzeczach wschodnio-słowiańskich występują tak samo jednakowe kontynuanty: i i i (z dawniejszego di), np. ros. i błrus. eieid, ukr. mli, ros. i błrus. mcii, ukr. meld, ros. i błrus. not, ukr. ni(. Narzecza południowo-slowiańskie wykazują tu mniejszą spoistość, bo w każdym z nich widzimy odmienne zastępstwo tych głosek; por. np. sch. szeia meia noó, siwe. sveia meja noó, scs. i bułg. svÓHa melda noSl(b).

2.    W zakresie wokalizmu wspólna jest wszystkim narzeczom zachodnio-słowiańskim tendencja do ścieśniania (podwyższania) wymowy samogłosek długich (niskich i średnich, przy wysokich i y u tendencja ta nie może się ujawnić), która powoduje przesunięcie brzmienia długich aeo w rozmaitym stopniu i zakresie w kierunku o i u; por. np. poi. lud. ptak ptak, mleko mliko, gfech gfych, liter, wóz = ruz itp., cz. kfich, hnisti: hn/Stu, vdz : rozy, dvir : na dvofe, r&sti : rostu, lud. (mor.-las.) mroź (<a- mrdz), dobro (t« dobra), rolo (4- vola), g-łuż. brózda, nói : noia, mli£, mld : mjedu, pot. kjot 'kwiat¹, cosó 'czasza¹, mtdzo 'miedza¹, niiz 'nóż¹.

Podobnie może także w tym okresie poczęta się szerzyć w narzeczach plemion zachodnio-stowiańskich tendencja do unieruchamiania akcentu wyrazowego, która doprowadziła ostatecznie w czasach znacznie późniejszych do ustalenia akcentu wyrazowego w ogromnej większości narzeczy zachodnio-stowiańskich (polskich, słowackich, czeskich i łużyckich) na początkowej lub przedostatniej zgłosce wszystkich wyrazów, pozostawiając akcent ruchomy tylko w najdalej na północ i północny zachód wysuniętych gwarach kaszubskich i nadłabskich.

Z właściwości morfologicznych, wspólnych wszystkim narzeczom Słowian zachodnich, początkami swymi mogą sięgać tej epoki przode wszystkim dwa zjawiska:

1.    Wytworzenie formy M 1. p. na rodzaj męski zaimka wskazującego tz-ws (drogą kontaminacji pierwotnych dwu zaimków (z i om), np. poi. len, cz. ten, siwa. ten, d-luż. ten, g-łuż. ton, pot. tó (i- tz»), gdy w innych językach słowiańskich występuje w tych wypadkach połączenie (z z zaimkiem jb albo podwojenie postaci iz -f Iz, np. bułg. tzj, sch. taj, ukr. toj, ros. tot.

2.    Ustalenie w formach D i C 1. p. złożonej deklinacji przymiotników na rodzaj męski i nijaki powstałych ze ściągnięcia zakończeń -ego, -emu-, por. poi. dobrego dobremu (lud. dobrego dobremu), cz. dobriho dobrbnu, siwa. dobriho dobrimu, d-łuż. dobrego dobremu, g-luż. dobreho dobremu itp. W innych językach słowiańskich ustaliły się w tych przypadkach przeważnie formy oparte na przeniesieniu zakończeń -ogo, -omu z odmiany zaimka (z to (por. sch. dobroga dobromu, strus. dobrogo dobromu, scs. oboczne milogo, srętomu itp.) albo na ściągnięciu z przewagą samogłoski końcowej pierwszego członu odnośnego złożenia (por. scs. dobraago dobruumu itp.); tylko w słoweńskim występują formy z -e- (por. lepega lepemu), które jednak nie wydają się wynikiem ściągnięcia, jak u Słowian zachodnich, lecz analogii do form zaimkowych jego jemu.

Są to wprawdzie zjawiska na pozór drobne i małą odgrywają rolę w całym systemie gramatycznym, ale wobec tego, że nie są odosobnione, wspólność ich dla wszystkich narzeczy Słowian zachodnich jest charakterystyczna jako widoczny przejaw łączności rozwojowej, jaka istniała przez pewien czas między narzeczami tych plemion. Łączność ta była jednak do tego stopnia luźna, że pozostawiała miejsce dla istnienia i rozwoju pewnych zjawisk językowych, nie obejmujących swym zasięgiem całego terytorium zamieszkałego przez Słowian zachodnich, ale tylko niektóre jego części, związane widocznie wewnętrznie węzłami ściślejszego współżycia zamieszkujących je plemion. Zasięgi tego rodzaju zjawisk, charakterystycznych dla budowy gramatycznej, zwłaszcza głosowej, pewnych