skanuj0068 2

126 Fonetyka

§ 41. Polski rozwój *tert *te/t

Równoległy z rozwojem grupy typu tort tott rozwój grup tert i UU (por. § 38) doprowadził w polszczyźnie do powstania grup trel i tlet, w których zgodnie z warunkami głosowymi zaszły dalsze regularne zmiany:

1.    r pod miękczącym wpływem e zmienia się na rz;

2.    e zależnie od różnicującego się iloczasu (por. § 23) przechodzi w £||e, a w dalszym ciągu e[ć (por. § 25);

3.    w związku z przegłosem, uwarunkowanym następującą po e spółgłoską, tao;

4.    w zależności od różnicującego się iloczasu o-ao||5 i dalej o||ó (por. § 29).

W ostatecznym wyniku *tert ma w polszczyźnie kontynuanty:

a)    trzet\trzet, np. brzeg, stp. brzeg-, brzemię, stp. brzemię-, drzewo, stp. drzewo ale drzewko-, mrzei, stp. mrzeć; trzeć, stp. trzeć-, przeć, stp. przeć; imrzeć, stp. wrzeć; przed-, (po) przek-, śledziona-, średni <= stp. śrzedni-, strzegę-, (prze)strzeń; trzebię, stp. trzebię-, trzeiwy, stp. trzeźwi-, stp. irzebię i- *żrzebię, później źrebię-, stp. źrzeć, później — jrzeć-, wrzeszczę. Tu należy też przedrostek prze-, w staropolszczyźnie używany też jako przyimek (por. jeszcze dzisiejsze archaiczne przecz przebóg), który wywodzi się z *per- stojącego najczęściej przed spółgłoską zaczynającą następny wyraz, wobec czego powstaje grupa *pert.

Na osobną uwagę zasługują wyrazy irzemcha trześnia trzewa trzewik, stp. trzem 'namiot’, których nagłosowe trz- wywodzi się z dawniejszego czrz-, poświadczonego jeszcze w XV w., zatem czrzęmcha czrześnia czrzewa czrzewik czrzem (por. używane rutenizmy czeremcha czereśnia).

b)    lrzot\lrzót, np. brzoskwinia-, brzozaIbrzóz, brzózka ale brzezina-, stp. śrzoda później środa^śrzód później śród-, wrzód\wriodu. I tu są wyrazy zaczynające się od trz- za starsze czrz-, np. trzoda\trzód trzódka trzon, z nietypowym przegłosem trzop (por. rutenizm czerep). W przyimku i przedrostku przed- i przez nie nastąpił przegłos może dlatego, że tworzyły one całość z następującym wyrazem lub pniem, a ten mógł się zaczynać od spółgłoski twardej lub miękkiej. W pierwszym wypadku *prers *predz powinny były ulec przegłosowi, ale w drugim wypadku wygłosowy jer twardy zmienił się w miękki: *prezs *predi, a pod jego wpływem zmiękczyły się nieco spółgłoski z d, co wystarczyło, aby proces przegłosu się nie dokonał. Wskutek wyrównania analogicznego ten drugi typ, bez przegłosu, upowszechnił się.

Stara grupa "tell ma kontynuanty:

a)    tfet|tleł, np. mleko, stp. mleko-, mleć, stp. mUi; plewa-,

b)    Uot(tłot_: np. człon, stp. sźłom żłób.

Tych wypadków jednak nie można stawiać na jednej chronologicznej płaszczyźnie z przegłosem w wyrazach, np. brzoza, środa Srzoda, gdzie miękkość poprzedzającej spółgłoski wskazuje na oddziaływanie starego e, które uległo dopiero polskiemu przegłosowi w o. W wyrazach zaś człon szłom żłób samogłoska o jest poprzedzona spółgłoską twardą?, co każe przyjąć, iż są one bezpośrednim kontynuantem starszego *Colm *Solrm *£olln na drodze opisanego w § 23 procesu tolt -a tlot. Ale to o po ( i S nie mogło być pierwotne, bo nie tłumaczyłaby się w tych warunkach ówczesna miękkość (dziś funkcjonalna miękkość) spółgłosek 6 i S\ istotnie, są one wynikiem miękczącego oddziaływania samogłoski przedniej e : *ćelm *Sehnt Przegłos 'e-A o musiał się tedy dokonać już w dobie przedpolskiej, a całość procesu przedstawia się następująco: psł.    *śelmr, *żelbc -a psł.

*(olnr> *Solrm *£olłn poi. człon szłom żłób-,

Objaśnienie wyrazu dlóto (dziś pisane dłuto) nastręcza trudności, na tle bowiem porównawczym słowiańskim można go wywodzić z *dełbto lub *dołbto.

Natomiast objawem dopiero polskiego przegłosu, który wychodzi zresztą w tym wypadku poza normalne warunki, jest iołokę\\wleczesz £-*vełkg\\*veUeib.

Grupa te?f zrównała się w dialekcie słowińskim i u Kabatków z grupą lołt, np. płove 'plewy’, płóc 'pleć’, młóć 'mleć’, sło/Sna 'śledziona’. Wyrazy ■płóc młóć znane są w tej postaci na całych Kaszubach, a nąwet znaleziono je w Wielkopolsce.

§ 42. Zestawienie kierunków rozwoju samogłosek współczesnej polszczyzny piśmiennej

W poprzednich rozdziałach podano rozwój poszczególnych samogłosek w kierunku progresywnym, tzn. od przedhistorycznej doby prasłowiańskiej do współczesności. Ale w przedstawieniu rozwoju samogłosek można przyjąć także kierunek odwrotny, tzw. retrogresywny, to jest od współczesności do najodleglejszej przeszłości ogólnosłowiańskiej.

Wyniki progresywnego i retrogresywnego spojrzenia na dzieje pewnej głoski często nie są zgodne, ponieważ jedna pierwotna głoska różnicuje się w dalszym rozwoju na kilka różnych głosek, a jedna współczesna głoska jest rezultatem rozwojowego scalenia się kilku pierwotnie różnych. Tak na przykład psł. *o poprzez polskie ó||o oraz ó|o daje ostatecznie współczesne o\u pisane ó, ale współczesne o może się wywodzić nie tylko z psł. o, lecz także z *e *s.

W tym rozdziale podamy rodowód współczesnych polskich samogłosek, odsyłając po szczegóły do odnośnych paragrafów.