ska03

wspólnotom przedpiśmiennym (stąd liczne teorie na temat wtórnej plemienności społeczeństwa elektronicznego i szamańskiego charakteru nowych mediów), lub taktylne (wirtualna rzeczywistość). Okocentryzm został zdecydowanie podważony. Najczęściej spotykane teorie dotyczące ewolucji zmysłów i zmieniającej się ich hierarchii mówią o symultanicznej percepcji jako podstawie przyszłych modeli komunikowania. Wizu-alność nie ogranicza się jednak do czynności patrzenia, funkcji oka, może stać się również funkcją innych zmysłów - np. wizualnością taktylną. Posiada dwa aspekty - „negatywny” (jako postrzeganie geometryczne, perspektywa linearna) oraz „pozytywny” (związany właśnie z wymiarem taktylnym). Taktylność epoki elektronicznej zaś pojmowana jest jako wielowymiarowe postrzeganie rzeczywistości, angażujące wszystkie zmysły, pozwalające na niemalże organiczny odbiór wrażeń. Staje się rdzeniem przyszłych form komunikacji.

„Posługiwanie się mową, wynalezienie pisma i zapisu alfabetycznego (opartego na ruchomych czcionkach) - wyznaczają podstawowe etapy rozwoju kultury”¹. Interpretowanie kolejnych faz rozwoju kultury z punktu widzenia wykorzystywanych przez nie mediów doprowadziło badaczy do wyodrębniania różnorodnych okresów^ Jedną z najciekawszych i najbardziej znanych typologii jest koncepcja jezuity - Waltera J. Onga. Wyróżnił on okresy: oralny, piśmienny i elektroniczny (zwany także okresem wtórnej oralności)².

Według Onga to właśnie słowo mówione jest podstawowym nośnikiem komunikatów - wymykającym się spod władzy ograniczeń, na jakie skazane jest pismo (zamykające słowa w polu widzenia). „Słowa są zagnieżdżone w mowie oralnej”³ - twierdzi Walter J. Ong. Człowiek od początku, zanim pozna alfabet, „wrzucony” jest bowiem w świat dźwięków i poddany „presji słuchania”.

Charakterystyczne cechy wypowiedzi oralnych według Onga to⁴:

•    addytywność zamiast upodrzędnienia;

•    nagromadzenie zamiast analizy (dominacja formuł zapadających w pamięć - zwroty, określenia);

•    redundancja lub obfitość (powtarzanie w celu przytrzymania uwagi odbiorcy, płynność, swada);

•    zachowawczość, tradycjonalizm (ukonstytuowanie swoistej „pamięci oralnej” poprzez powtarzanie);

•    bliskość ludzkiego świata (dotykanie konkretnych spraw);

•    zabarwienie agonistyczne (dynamika dźwięku i głosu służy rywalizacji, współzawodnictwu);

•    empatia i zaangażowanie zamiast dystansu obiektywizującego (emocjonalna więź mówiącego i słuchaczy);

•    homeostaza (równowaga między przeszłością a teraźniejszością);

•    sytuacja zamiast abstrakcji (przekaz o treściach konkretnych, bez uogólnień).

Mowa zapewnia swobodny i bezpośredni przepływ informacji oraz równouprawnienie odbiorcy (konsumenta) z nadawcą (producentem). Bardziej bezpośrednia od niej mogłaby być jedynie telepatia.

Wprowadzenie pisma wywarło duży wpływ na sposób postrzegania świata - zbudowało dystans, zobiektywizowało proces formułowania sądów, wprowadziło „nowe matryce mentalne”. Pismo jest też mniej dynamiczne niż słowo mówione, ponieważ „widzenie preferuje bezruch”⁵. Z kolei dźwięk, według Onga, poprzez swoją dynamikę dąży do zespolenia elementów kulturowego obrazu świata, stworzenia holistycznych wzorów. Wynalezienie alfabetu utworzyło ponadto dysproporcje pomiędzy konsumentem a uprzywilejowanym producentem, między czytelnikiem a autorem. W piśmie dialog stał się trudniejszy. Kolejnym etapem związania słowa z przestrzenią widzialną było wprowadzenie druku. Druk, jeszcze bardziej niż alfabet, wzmocnił poczucie zamknięcia, osamotnienia, izolacji czytelnika, zburzył wspólnotę odbioru danego przekazu charakterystyczną dla epoki słowa mówionego.

Współczesna piśmienność, z jaką niewątpliwie mamy do czynienia m.in. w Internecie, realizuje cechy charakterystyczne również dla oralności, słowa mówionego. Słowo elektroniczne, także to obecne w formie pisanej, staje się bardziej dynamiczne, zmienne i elastyczne - m.in. za pomocą hipertekstu. Roland Barthes podzielił teksty na dwie kategorie: „do pisania” (le scriptable) i „do czytania” (le lisible). Pierwsza kategoria, właściwa dla słowa elektronicznego, oznacza aktywność czytelnika, zmuszenie go do wzięcia udziału w tej grze, traktuje go jako twórcę, a nie biernego odbiorcę przekazu. Cechy charakterystyczne dla tekstu „do pisania” bez wątpienia posiada Finnegans Wake Jamesa Joyce’a - „tekst mnogi, otwarty na konotacje, pozbawiony centrum, heterogeniczny, utkany z sieci signifiants, cytatów, śladów”⁶.

Oralność i piśmienność może być różnorodnie rozumiana. Wolfgang Raible wskazał na różnicę między medialnymi a konceptualnymi aspektami mowy i pisma przedstawiając je za pomocą tabeli⁷.

1

   E. Wilk, Nawigacje słowa. Strategie werbalne w przekazach audiowizualnych, Kraków 2000, s. 19.

2

   W. Ong, op.cit., s. 110.

3

   Ibidem, s. 33.

4

   Ibidem, s. 61-87.

5

   Ibidem, s. 56.

6

   K. Loska, Wokół Finnegans Wake. James Joyce i komunikacja audiowizualna, Kraków 1999, s. 28.

7

   W. Raible [za:] E. Wilk, op. cit., s. 25.