teatr31

samego rdzenia. W moim ojczystym języku nie jest to możliwe. bo zna on wprawdzie przyglądanie się. ale nie zna przyg-lądacza ani przyginanego. Dlatego właśnie pomyślałem o łacinie szukając symbolu literowego na oznaczenie układu, o którym dzisiaj pisałem. I stąd właśnie układ „S”.

LIST III

Ani pytania, ani wątpliwości mnie nie dziwią — jeszcze się nie zdarzyło, ieby. ich moje propozycje nie wywoływały — na interpelacje spróbuję odpowiedzieć.

Po pierwsze: słusznie się Pani domyśla, że do fenomenu widowiska jeszczcśmy w naszej korespondencji nie doszli. Nadal badamy układ *S”. Ma on ścisły związek z widowiskiem. Nie należy jednak mylić ze sobą tych dwóch rzeczy. Zdarzało mi się to w ubiegłych łatach. Dzisiaj uważam, że był (o gruby błąd.

Po drugie: pyta Pani, czy upatruję bliższy związek pomiędzy katastrofą a układem _HS”. Na to pytanie muszę odpowiedzieć w dwóch punktach.

A.    Układ hS" może powstać przez przypadek, ale może też być wywołany celowo.

B.    Studia nad układem „S" warto zaczynać od katastrofy, ponieważ pewne właściwości tego układu ukazuje ona w sposób szczególnie instrukrywny.

Prócz pytań znajduję w liście Pani różne domysły. W pewnym momencie - prawda, że przelotnie — wyraża Pani przypuszczenie, że w czasie zwiedzania muzeum, gdy oglądamy obrazy, także powstaje układ «S“, a w każdym razie jakaś jego odmiana, bo przecież na ulubiony obraz nie możemy się napatrzeć. (A więc sycimy wzrok.)

Nieporozumienie! I to zasadniczej natury. Do obrazu mogę się odwrócić plecami, mogę od niego odejść. Gdy przyjdę ponownie, zastanę len sam obraz. Nie przeczę, te moje prze-tycio mogą być wówczas Inne. W ogóle ani myślę temu przeczyć, te oglądanie tego samego obrazu mota trwać długo, może być procesem pełnym zmian a nawet burzliwym. Ale proszę popatrzeć na ruch w galerii obrazów. Jest to w mojej klasyfikacji typowy układ rozpraszający. Goście snują się między obrazami w pojedynkę, parami, ewentualnie w małych grupach. I do tego snują się niespiesznie, bo nie ma gwałtu, obraz nie ucieknie, motna do niego wrócić, podczas gdy katastrofa dostarcza spragnionym widoku, którego za chwilę nie będzie, który przeminie. Jest to oczywiste, te możemy być i bywamy zafascynowani obrazami. Fascynacja, którą wytwarza układ _S" jest jednak innej natury, ponieważ jest w niej napięcie wynikające zarazem z niepowszedniości i nietrwałoś-ci widoku. A z tego biorą się konsekwencje w naszym zachowaniu, ponieważ napięcie sprzyja powstaniu innego rodzaju zbiorowości. Widok niezwykły i ulotny zarazem nie tylko ściąga ludzi na jedno miejsce, lecz także przyczynia się do powstania pomiędzy nimi pewnych więzi. Nie najmniejszą z. tych więzi wydaje mi się — od dawna zresztą zauważane przez badaczy — poczucie wspólnego bezpieczeństwa widzów. (Czasem zabarwione poszukiwaniem pewnego ryzyka, byle nie za dużego.) Tak powstaje widownia.

A więc jeszcze raz: wśród znanych nam, typowych przeżyć, dla nos ważnych w tej chwili — ponieważ mają wpływ na powstanie szczególnego rodzaju zbiorowości — można wyróżnić pewną odmianę fascynacji stowarzyszonej z napięciem, które wynika z ulotności niezwykłego widoku, oglądanego w poczuciu wspólnego bezpieczeństwa. (Może chwiejnego, ale jednak z szansą przeżycia.) Sens tego, co widzimy ulegając fascynacji, bywa rozmaity. Zdarza się, że bywamy porażeni straszliwą oczywistością widoku. Kiedy indziej pochłania nas właśnie mozolne odcyfrowywanie związków — np. przyczyny i skutku — albo odgadywanie dalszego ciągu. Ale w obu wypadkach trzęsiemy się nad tym, żeby nic nic uronić z widoku, który ucieka bezpowrotnie. Stąd właśnie tak ważny potem naoczny świadek, i stąd pytania: czy pan to naprawdę widział? Czy pan to widział na własne oczy?

17