Untitled 11

tak silna i jeśli dzieci z ryzyka niepowodzeń mogą być rozpoznane tak wcześnie, jak wynika to z umawianych badań, ważne byłoby ich rozpoznawanie tak wczesne, jak to jest możliwe, oraz rozpoczęcie oddziaływań terapeutycznych przeciwdziałających tworzeniu się błędnego koła niepowodzeń. Niektóre dzieci wymagają treningu świadomości fonemowej, zanim będą mogły skorzystać z nauki skojarzeń głoska - litera.

Poziomy świadomości fonologicznej

Przed omówieniem metod diagnozy i terapii świadomości fonologicznej ważne jest wyjaśnienie problemu jej „poziomów'”. Stanovich (1992) sugerował istnienie kontinuum wrażliwości fonologicznej od głębokiej do płytkiej. Na najgłębszym poziomie wrażliwości dziecko byłoby zdolne do koncentracji na najmniejszych jednostkach składowych języka mówionego, jakimi są fonemy, oraz do operowania nimi, podczas gdy na najpłytszym poziomie byłoby zdolne do rozpoznawania jedynie w iększych elementów, takich jak sylaby i cząstki wewnątrzsylabowe.

Treiman (1991) sugerowała natomiast istnienie hierarchicznej struktury poziomów świadomości fonologicznej, z uwzględnieniem poziomu pośredniego między sylabami a fonemami. Na tym pośrednim poziomie dziecko jest świadome istnienia cząstek wewnątrzsylabowych: potrafi rozpoznawać głoski rozpoczynające sylaby, czyli aliteracje oraz rymy. len poziom świadomości pozwala też dziecku na ukształtowanie strategii samodzielnego uczenia się dekodowania wyrazów z wykorzystaniem analogii [np. „stoi” zaczyna się taką samą głoskąjak „stół”, ale ma taką samą cząstkę końcową jak „boi (się)”, „goi (się)”; (Goswami, Bryant, 1990)].

Diagnoza świadomości fonologicznej

Różnorodność zadań wykorzystywanych w diagnozie świadomości fonologicznej odzwierciedla różne poziomy rozwoju tej zdolności metapoznaw-czej. Nie opracowano jednak jak dotąd standaryzowanych metod diagnozy poszczególnych poziomów. Wielu autorów' dla potrzeb swoich badań lub eksperymentów' z wykorzystaniem treningu opracowało następujące próby, które są wykorzystywane w' innych badaniach i w praktyce:

•    Próba różnicowania słuchowego Lindamood, Lindamood (1975), która obejmuje zadania wymagające podziału słów na fonemy oraz manipulacji fonemami i jest wykorzystywana w niektórych poradniach do oceny świadomości fonologicznej (np. „weź trzy różne klocki i ułóż słowo »las«, a teraz zaznacz za pomocą wybranego klocka zmianę tego słowa na »pas«”);

•    Wskaż słowo, które nie pasuje — próba wykorzystana w badaniach Bryanta i Bradley (1980) oraz w licznych badaniach prowadzonych pod kierunkiem Bryanta (np. rak, mak, kot; agrest, antena, ekran; kos, los, mak itp.);

•    Wystukiwanie, wymienianie kolejnych fonemów. liczenie fonemów wyodrębnionych w słowach (Liberman, 1974;Tunmer,Ncsdalc, 1985).

Kiedy rozważamy stopień trudności tych prób, należy uwzględnić:

•    wielkość elementu składowego mowy. który ma być wyodrębniany, łączony w większą całość, poddany manipulacji (sylaba, cząstka wewnątrz-sylabowa, fonem);

•    umiejętności zaangażowane w wykonanie takiego zadania (np. zadanie: „Czy te słowa się rymują: »bok«, »lok«”? jest łatwiejsze niż zadanie wymagające zamiany fonemu w celu utworzenia rymu: „Utwórz rym dla słowa »bok«, zaczynający się od IV").

Adams (1990) wyodrębniła sześć następujących prób do oceny świadomości fonologicznej, prognozujących postępy w nauce czytania, zgodnie z poziomem świadomości fonologicznej, na którym jednostki mowy mają być wyodrębniane:

•    pierwotne różnicowanie słuchowe słów, oceniane na podstawie znajomości dziecięcych rymowanek (Maurer, 1995a);

•    rozpoznawanie rymów i ałiteracji, oceniane na podstawie wyników' próby „wskaż słow^ro, które nie pasuje”, opracowanej przez Bradley i Bryanta (198.1), np. polecamy dziecku, aby wybrało spośród czterech słów: „kot”, „płot”, „młot”, „koc” — słowo, które się nie rymuje;

•    synteza głosek podawanych kolejno przez badającego w całe słowo, np. „Jakie to słowo: /r//o//k/?”;

•    podział słowa na cząstki wewnątrzsylabowe,

gdy polecamy dziecku, aby pominęło pierwszą głoskę i powiedziało, co pozostało, np. „powiedz »las« bez l\l — /as/”;

•    podział słowa na głoski lub liczenie głosek, np.

„podaj głoski, które słyszysz w słowie »mama« (ile głosek słyszysz w słowie »mama«?”);

•    manipulacja fonemami, np. „kiedy powiem »sok« od końca, powstaje słowo »kos«”; „po-

14