Untitled 9

mowy, przez świadomość rymów i podobieństwa dźwięków, do świadomości sylab i fonemów (głosek). Termin „świadomość fonemowa”

jest bardziej specyficzny — określa świadomość struktury dźwięków na poziomie fonemów (Ca-stle, 1999).

Świadomość fonologiczna a opanowanie umiejętności czytania i pisania

Aby nauczyć się czytać i pisać, dziecko musi nabrać biegłości w' zamiennym stosowaniu liter i odpowiadających im głosek. Nabycie tych skojarzeń wymaga zwykle celowego nauczania (Gough, Hillinger, 1980). Niektóre dzieci w tym zakresie doświadczają jednak niepowodzenia, nawet wtedy, gdy są ich systematycznie uczone. Wyniki wieloletnich badań, opartych na analizie korelacyjnej, wskazują, żc dzieci, które przed rozpoczęciem nauki czytania osiągają wyższy poziom świadomości fonologicznej, robią szybsze postępy w nauce czytania i pisania niż dzieci o niższym poziomie świadomości fonologicznej. Świadomość fonologiczna traktowana jest zatem jako lepszy wskaźnik postępów w nauce czytania i pisania niź: poziom inteligencji, zasób słownictwa czy rozumienie słuchanych tekstów (Adams, 1990). Zatem, jak właściwie odnosi się ona do postępów w nauce czytania i pisania?

Zależność między poziomem świadomości fonologicznej a postępami w nauce czytania i pisania stanowi przedmiot wielu badań. W literaturze prezentowane są trzy sposoby ujmowania tej zależności. Zgodnie z pierwszym podejściem świadomość fonologiczna rozwija się pod wpły-wem nauki czytania i pisania liter. Ehri (1989) wykazała, że znajomość liter i odpowiadających im głosek okazuje się niezbędna, aby dzieci mogły manipulować fonemowymi aspektami mowy'. Przeprowadzone przez Mann (1986) badania porównawcze dzieci amerykańskich, które uczyły się czytać w języku alfabetycznym, i dzieci japońskich, które uczyły się czytać w języku sylabowym, wykazały, że u dzieci japońskich, które w^r bardzo wczesnym okresie rozwoju nie miały kontaktu z językiem alfabetycznym, nie ukształtowała się świadomość fonemów. Świadomość ta rozwinęła się u nich później, niezależnie od tego, czy uczyły się języka alfabetycznego, czy nie. Niektórzy autorzy sugerują jednak, że małe dzieci, które nie uczyły się jeszcze czytać i pisać, mogą wykonywać niektóre zadania wymagające manipulowania fonemami, jeśli uzyskują prawidłowe informacje zwrotne w toku nauki (Content, Ko-linsky, Morais, Bertelson, 1986). Przeciwnicy lego podejścia wskazują, żc świadomość fonologiczną można ukształtować u dzieci przed rozpoczęciem nauki czytania i pisania wyłącznie na podstawie materiału słownego, a więc bez użycia materiału literowego (Lundberg, Frost, Peterson, 1988).

Zgodnie z drugim podejściem, świadomość fonologiczna poprzedza późniejsze postępy w nauce czytania i pisania. Zakłada ono — w wersji kategorycznej — że świadomość ta jest niezbędna, natomiast w w^rersji łagodnej — żc jedynie ułatwia osiągnięcie sukcesu w początkowej nauce czytania i pisania. Opierając się na wynikach badań korelacyjnych, trudno stwierdzić, czy istnieje jakiś trzeci czynnik, wpływający zarówno na postępy w nauce czytania i pisania, jak też na kształtowanie się świadomości fonologicznej. Jedynie wyniki wczesnych treningów świadomości fonologicznej mogą dostarczyć pewnych danych na poparcie tego stanowiska. Gdy dzieci, które były poddane treningowi świadomości fonologicznej, radzą sobie lepiej w początkowej nauce czytania i pisania od dzieci, które nie uczestniczyły w treningu, możemy przypuszczać, że świadomość la jest raczej warunkiem wstępnym opanowania umiejętności czytania i pisania niż efektem ich opanowania (Goswami, Bryant, 1990).

drzecie, najpowszechniej przyjęte podejście zakłada, żc opanowanie umiejętności czytania i pisania oraz rozwój świadomości fonologicznej wpływają wzajemnie na siebie, a każda z tych sprawności ułatw ia kształtowanie się drugiej. Niektórzy badacze stwierdzili, że pewien elementarny poziom świadomości fonologicznej występuje przed rozpoczęciem nauki czytania i pisania, natomiast bardziej skomplikowane zadania, wymagające manipulowania fonemami, np. ich pomijania, dodawania, zamieniania, nic są dobrze wykonywane przez osoby, które nie umieją czytać i pisać. Stanovich(1986, 1992) stwierdził, że pewien minimalny poziom świadomości fonologicznej jest niezbędny dla opanowania początków' czytania i pisania, natomiast zarówno ta, jak i inne zdolności metalingwistyczne osiągają wyższe poziomy rozwoju w miarę postępów w nauce czytania i pisania. Tunmer i Nesdale (1985) wykazali, że świadomość fonemów była konieczna, ale sama w sobie niewystarczająca dla opanowania umiejętności czytania i pisania. Pogląd ten jest bardzo dobrze udokumentowany. Wiele badań prowadzonych z wykorzystaniem treningów'

12