zagadnienia egzaminacyjne z teorii literatury (176)

:5. Socjologiczny kontekst dzieła (K. Taine, M. Bachtin)

Mówiąc o socjologicznym kontekście dziel?, wkraczamy na teren pozytywistycznych badań literackie;.. Kierunki pozytywistyczne opierają się na założeniach filozofii, zacieśniającej zakres badania do przedmiotów dostępnych poznaniu empiryemetnu i rozumowemu. Stąd kult nauk ścisłych i przyrodniczych, stąd wysiłek wypracowania jednej metodologii dla wszystkich dyscyplin naukowych. W konsekwencji następuje zatarcie granic miedzy przedmiotami poszczególnych nauk, a te przez "przesunięcie" przedmiotu .nauk humanistycznych w orbitę przedmiotu uprzywilejowanych nauk przyrodniczych i ścisłych.

Monissn metodologiczny pociąga zn sobą ujmowanie przedmiotu badań humanistycznych na wzór pceómiotu jednej 2 nauk uprzywilejowanych, której nie tyiko metoda, ale i problematyka staje się obowiązująca na terenie danej nauki humanistycznej. Ponieważ jednym z zasadniczych celów poznarda naukowego staje się wykrywanie stałych praw rządzących badaną rzeczywistością, więc i na terenie badań humanistycznych dąży się do ustalenia takich praw, dopatrując się i tutaj działania tych, których istnienie wykryto na terenie rzeczywistości badanej przez jedna z nauk przyrodniczych czy ścisłych.

Na czoło tych kierunków wysuwa się kierunek socjologiczny skrystalizowany przez Hipoiiia Tainc. Koncepcja jego badań literackich jest swoistym wykładnikiem socjologii.

W teorii Taine’ego dzi#o literackie otrzymało nominację na scaros faktu socjologicznego. Jest ono zdeterminowane przez swoje przyczyny. Jest ich produktem: nie zawiera niczego, c czyni by nic zdecydowały. By pozna: dzieło literackie trzeba poznać jego przyczyny, które sa.tej samej natury, cc ono, bo są cak2e faktami. "Uźiało^ruKi jest zdgtsra mowaue pr/ez całckszrałrpr^Tzyn spraweźycjr Czotowymr przyczynam i irąr stan-

powszechny umysłu i obyczajowości obowiązującej. Te dwie pierwsze przyczyny determinują resztę'przyczyn, _a w rezultacie działo sztuki. Taine zapewnia, ze t?. prawda poświadczona jest przez dowiadczenia a wiec przez podstawowe dla pozytywisty, narzędzie poznania.

Dzieło sztuki jest wykładnikiem czterech zmiennych: rasy, środowiska, ducha epoki (dominujące skłonności •wieku) czy wreszcie współczynnika specjalnego, którym są poglądy i uczucia wlane każdego artysty. Dwa pierwsze sytuu jąc sic w zasadzie w obrębie przyrody i wpływają na artystę oraz jego produkty podobnie jak środowisko naturalne wpływa na ewolucję świata organicznego. Ale mają or,c tak2e charakter społeczny: rasa to r.ie tylko typ antropologiczny, lecz i właściwości narodu, środowiska zaś C2nacz2 warunki geograficzne, ekonomiczne i społeczne.

Ważne dla kształtującego artystę środowiska jest tc, co Taine nazywa temperaturą moralną.

Zapewnia on, zc „zarówno produkty umysłu ludzkiego, jat produkt natury żywej tłumaczą się jedynie tylko przez środowisko”

Dzieło Literackie ma za zadanie wyrazić charakter zasadniczy czy „uderzający" rzeczywistość pełniej i jaśniej niż czyni to sama rzeczywistość. W tym celu artysta tworzy ideę tego charakeru i według tej samej idei przekształca „przedmiot rzeczywisty¹’.

Bachtin Michaił Michajłowicz urodził się w 1S95. Rosyjski badacz literatury i kultury, teoretyk szruki. Istoui koncepcji Bachtina zawarła się w stwierdzeniu, iz „literatura odzwierciedla u-swej treści całość tego środowiska ideologicznego, którego częścią jest ona sama.” Jest to ujecie głęboko dialektyczne. Jego paraćoksalność zawiera się m. in w oryginalnym przedstawieniu reiacji między częścią i całością. „Część", tj. literatura, występuje jako składnik całości, odbicie lub zwierciadła całości oraz element samodzielny. W stanowisku Bachtina łączyła się określona pozytywna koncepcja wzajemnych związków literatury i środowiska ideologicznego (kultury). Zdaniem Bachtina dopiero poprzez środowisko ideologiczne: kulturę, litera rura odnosi sic do realnych procesów społecznych, ekonomicznych. prz\TOĆn:czych. Jest niejako „odbiciem odbicia”. Tworzy swoisty. odrębny i samodzielny tnikrokosmos. który obejmuje, odzwierciedla i załamuje cały olbrzymi makrokusmos ludzkiego bytu w świecie i myślenia o bycie

Bachtin widział w dziele literackim formę dialogu między twórcą a czytelnikiem jego dzieł. Artysta, jego zcaniem, ma wyczulone ucho na rodzące się i wyłaniające problemy ideologiczne. Człowiek?., jegożycic i przeznaczenie, jego świa: wewnętrzny literatura zaws2S przedstawiała w ramach horyzontu ideologicznego;

.wszystko *^l;ÓoVoni j/' «t> w    iA^iojnc^ny^h tyielWttf' ' wą.noi/-! Śwtowisko ii»>r»tooir7nft- :n

aonosfera. w której jedynie może dokonywać się życie będące przedmiotem przedstawienia literackiego.

Bachtin opisuje zmiany literackie jako pochoćue dwóch aspektów rzeczywistości materialnej: historii^; symbolicznych, materialnie osadzonych, praktyk językowych. Poetyka stanowi artystyczna, odpowiedzią sytuację kryzysu tradycyjnych wartość: i zachowań, jest wyrazem przełomów kulturowych

Prawa socjologiczne rządzą rzeczywistością literacką, stawiając dzieła literackie ca równi z wszelkimi innymi faktami społecznymi i wiążąc je z nimi w nierozerwalni całość przedmiotu badania literackiego.