055 (8)

(Zob. Saloni 1974; przez „czasowniki niewłaściwe” rozumie się klasę leksemów o funkcji predykatywnej typu trzeba, brak, szkoda, widać).

Niewątpliwym walorem (szczególnie w opracowaniach podręcznikowych) morfologicznych klasyfikacji jest przejrzystość kryteriów wyznaczania odmiennych części mowy. 1 tu jednak napotykamy trudności natury teoretycznej: istnienie lego typu leksemów nieodmiennych, jak np. atelier, zebu, Montpelier, khaki, bordo zmusza do wyłączenia ich z klasy rzeczowników i przymiotników i zaliczenia do obszernej heterogenicznej grupy nieodmiennych. W przeciwnym razie mamy błędne kolo: przypisuje się takim leksemom „abstrakcyjne kategorie fleksyjne” (ulegające pełnemu synkretyzmowi) przypadka i liczby dla atelier, zebu, przypadka, liczby i rodzaju dla khaki, bordo. Kategorie te możemy jednak przypisać tym leksemom dopiero po stwierdzeniu na podstawie ich właściwości syntaktycznych, że są to rzeczowniki lub przymiotniki.

Różne warianty morfologicznej klasyfikacji na części mowy dają A. de Groot, B. Bloch, CH.F. Hockett, K. Togeby, W. Porzeziński, I.I. Meśćaninov i in.

3.2.3. Syntaktyczne definicje części mowy

Jako jedyny typ kryteriów, pozwalających na skonstruowanie opartej na jednolitej zasadzie, wewnętrznie niesprzecznej formalnej procedurze klasyfikacji słownictwa na części mowy, pozostają kryteria syntaktyczne. Istnieją dwa typy syntaktycznych klasyfikacji na części mowy: a) klasyfikacje dystrybucyjne, b) klasyfikacje funkcjonalne. W pierwszym wypadku klasyfikacja na części mowy oparta jest na dystrybucyjnych właściwościach leksemów - możliwości wystąpienia ich w określonych dla każdej klasy zbiorach kontekstów syntaktycznych. Dla języka polskiego tego typu klasyfikację opracował H. Misz (1967); ustalone przez niego klasy dystrybucyjne nie są jednak klasami leksemów, lecz klasami wyrazów tekstowych (por. z jednej strony np. klasę czasowników, z drugiej - klasę „wyrazów o wartości formotwórczej”, obejmującą analityczne wykładniki kategorii morfologicznych czasownika).

Funkcjonalne klasyfikacje leksemów wychodzą z analizy związków syntaktycznych, w jakie poszczególne leksemy mogą wchodzić z innymi elementami wypowiedzenia. Istotne jest tu wprowadzone przez J. Kuryłowicza (1964) rozróżnienie prymamej (pierwotnej, podstawowej) i sekundarnych (wtórnych, pobocznych) funkcji syntaktycznych leksemu. Istnieje kilka wariantów funkcjonalnej klasyfikacji na części mowy, zdeterminowanych przez kształt teorii syntaktycznej, w ramach której klasyfikacja jest dokonywana. Poniższa klasyfikacja, oparta na analizie prymarnych funkcji syntaktycznych leksemów, odwołuje się do pojęcia zależności syntaktycznej.

Relacja zależności syntaktycznej jest w teoriach składniowych traktowana jako pojęcie pierwotne (dane intuicyjnie). Tu będziemy wychodzić z następującego rozumienia relacji zależności syntaktycznej.

W dowolnej konstrukcji syntaktycznej złożonej z członów A i B, człon B jest syntaktycznie zależny od A wtedy i tylko wtedy, gdy spełniony jest któryś z poniższych warunków: 1) konstrukcja syntaktyczna AB jest redukowalna do A i nie jest redukowalna do B, tzn. jeśli AB jest wyrażeniem reprezentującym pewną kategorię syntaktyczną (np. jest wyrażeniem zdaniowym, grupą imienną itp.), to również samo A reprezentuje tę kategorię syntaktyczną, podczas gdy człon B reprezentuje kategorię syntaktyczną inną niż cała konstrukcja AB. Np. ponieważ wyrażenie dobry człowiek jest redukowalne do człowiek i nie jest

55