065 (8)

3.4.9. Partykuł}'

Partykuły zostały wyżej (3.3.) zdefiniowane jako leksemy nieautosyntagmatycz-ne, nie mające funkcji łączącej. Pozytywną cechą, odróżniającą partykuły od przysłówków i modalizatorów, jest ich nieswobodny szyk. Tak zdefiniowana klasa jest wewnętrznie niejednolita. Należą tu:

(a)    partykuły adwerbalne, wchodzące w związek syntaktyczny z czasownikiem. Należą tu leksemy o funkcji operatorów zdaniowych, zajmujące w wyrażeniu zdaniowym pozycję inicjalną. Grochowski 1986 wyróżnia tu dwie grupy: „operatory trybu” (s. 49-50; np. oby, niechże, bodajby) oraz „modyfikatory deklaratywności” (s. 50-51; np. czy, cóż, a nuż), tu zaliczymy również łączące się z trybem rozkazującym leksemy no, nuże (w wyrażeniach typu No, idź już, Nuże, zabieraj się do pracy),

(b)    partykuły adnominalne („operatory adnominalne” u Grochowskiego 1986: 54-56), syntaktycznie związane z grupą imienną, zajmujące pozycję inicjalną w grupie imiennej; np. byle, lada, niespełna, około, ponad (w wyrażeniach liczb i miar, np. ponad rok), tuż, zaraz (zaraz obok domu).

4. MORFEM

4.1. ZNAK JĘZYKOWY

Analizując wyżej (1.1.2.) wyraz tekstowy książkę, stwierdziliśmy, że jest to forma gramatyczna złożona z dwu jednostek funkcjonalnych książk- ‘książka’ i -ę ‘liczba pojedyncza, biernik’. Na określenie tego typu jednostek wprowadziliśmy termin morfem. oznaczający element językowy złożony z pewnego znaczenia (zespołu funkcji językowych) i z sygnalizującego to znaczenie ciągu jednostek płaszczyzny wyrażania, stanowiącego formalną reprezentację (językowy wykładnik) tego znaczenia. Zauważmy jednak, że powyższe określenie (jeśli pominąć zawarte w nim wyrażenie „tego typu”, odsyłające do wyników wspomnianej analizy) jest zbyt szerokie: odpowiadającą mu jednostką jest nie tylko książk-‘książka’ czy -ę ‘lp. B.’, lecz także np. forma gramatyczna książkę ‘B. lp. leksemu KSIĄŻKA’, jak również zdanie Ewa czyta książkę, oznaczające pewną sytuację. Każda bowiem z czterech wymienionych tu jednostek językowych jest całością, na którą składa się określone znaczenie i sygnalizująca je forma językowa - ciąg segmentów płaszczyzny wyrażania. Różnica między elementami - książk-‘książka’, -ę ‘lp. B.’ z jednej strony, a elementami książkę ‘B. lp. leksemu książka’, Ewa czyta książkę z drugiej, polega na tym, że tylko dwa pierwsze nie dadzą się rozłożyć na mniejsze jednostki językowe odpowiadające powyższemu określeniu. Wprowadzimy termin językowa jednostka znacząca lub krócej znak językowy na oznaczenie dowolnie złożonej jednostki językowej, zbudowanej z określonego znaczenia i przypisanej temu znaczeniu reprezentacji formalnej (fonologicznej, ortograficznej). Znakiem elementarnym jest taki znak, który nie składa się z innych znaków. Termin „morfem” związany jest z pojęciem znaku elementarnego.

5 — Gramatyka... 65