069 (8)

uznamy ciąg segmentów fonologicznych równokształtny z tą jego powierzchniową reprezentacją fonologiczną, która występuje w pozycji maksymalnie niezależnej, najmniej zdeterminowanej kontekstowo.

Np. morfem o znaczeniu ‘las’ ma dwa altemanty (dwie reprezentacje powierzchniowe) /las/ i /leś/, przy czym ten ostatni alternant występuje przed końcówkami -e, ‘Ms. lp.’ i -e ‘W. lp.’ (pomijam dla uproszczenia pozycje przed sufiksami derywacyjnymi). Przed żadną z tych końcówek nie jest możliwe wystąpienie spółgłoski /s/, końcówki te bowiem obligatoryjnie wymagają morfonologicznej palatalizacji poprzedzającej spółgłoski; natomiast w położeniu przed pozostałymi końcówkami możliwe jest wystąpienie zarówno /s/, jak i lii, por. np. /las/-/miś/, /lasem/-/miśem/, /lasami/-/misami/. Wygłosowe lii w /leś/ jest więc w sposób oczywisty zdeterminowane morfologicznie, podczas gdy /s/ występuje w pozycji niezależnej, w której możliwa jest opozycja między obu spółgłoskami. Oznacza to, że również /e/ w /leś/—/e/ występuje w pozycji zależnej - w morfemach przejawiających altemację /a/ : Id wystąpienie /e/ jest zdeterminowane przez następującą spółgłoskę morfonologiczną miękką. Za podstawową reprezentację dyskutowanego morfemu możemy więc uznać postać /las/ (podstawową postać morfemu będziemy zapisywać dużymi literami, dla odróżnienia od powierzchniow'ych reprezentacji); postać /leś/ jest w'yprowadzalna z poprzedniej na podstawie reguł morfologicznych i morfonologicznych języka polskiego.

Inny przykład: morfem o znaczeniu ‘sen’ reprezentowany jest przez ciągi fonologiczne: /sen/, np. sen, senny, /sn/, np. snu, sny i /śń/, np. śnie, śnić. Za reprezentację podstawową uznamy postać /SN/, ponieważ: a) postać /śń/ występuje tylko przed palatalizującymi morfemami, przed którymi nie jest możliwa ani postać /sn/, ani /sen/, b) /sen/ występuje w położeniu wygłosowym lub przed morfę me m o nagłosie spółgłoskowym, w której to pozycji nie jest możliwy żaden z pozostałych altcmantów (por. fonologiczną nieakceptowalność wyrazów' tekstowych 'sn, 'śń, czy 'snny, ’śńny), c) konteksty, w jakich występuje /sn/ nie wykluczają ciągów- /sen/, /śń/ (zarówno ciągi typu 'senu, 'senent. jak *śńu, 'śńami są w pełni fonologicznie akceptowalne, chociaż nie są wyrazami tekstowymi języka polskiego).

W obu powyższych przykładach reprezentacja podstawowa była równokształtna z jedną z reprezentacji powierzchniowych morfemu. Inaczej rzecz się przedstawia np. w morfemie o znaczeniu ‘pies’, mającym altemanty /ps/, /pś/ i /pes/. Analiza prowadzona w^r analogiczny sposób jak dla morfemu ‘sen’ pozwala stwierdzić, że dw'a ostatnie altemanty są silnie zdeterminowane kontekstowo: obecność wygłosowego lii w /pś/ jest zdeterminowana przez położenie przed palatal i żującym morfemem, obecność /e/ w /j3es/ - położeniem wygłosowym lub przed sufiksem zaczynającym się na spółgłoskę (również w'piesek alternant ten występuje w'morfonologicz-n ej pozycji przedspółgłoskowej, gdyż podstawową reprezentacją sufiksu -ekJ-k jest spółgłoska -/Ki. Postać /ps/ nie może jednak być równokształtna z podstawową reprezentacją tego morfemu, nie zawiera bowiem informacji o miękkości /p/ występującego w /pes/ (w sposób regularny można z postaci /ps/ wyprowadzić jedynie niepoprawną postać */pes/). Miękkość nagłosowego Ipf musi więc być zaznaczona w podstawowej reprezentacji morfemu, a więc reprezentacja ta musi mieć postać /PS). Podobnie dla morfemu ‘książka’ reprezentowanego powierzchniowo przez ciągi /kśęsk/, /kśęśc/ i /kśęźek/ trzeba przyjąć reprezentację podstawową różną od nich wszystkich, a mianowicie postać /KŚĄŻK/ z zaznaczeniem dźwięczności 17J, niezbędnym dla poprawnego wyprowadzenia altemantu /kśpżek/, a nie Tkśęśek/.

Jak widać z dwu ostatnich przykładów, w' podstawowych reprezentacjach morfemów nie muszą występować ograniczenia fonotaktyczne obowiązujące dla reprezentacji powierzchniowych: w /Ps/ nie są respektowane ograniczenia fonotaktyczne dotyczące miękkich spółgłosek wargowych, w /KŚĄŻK/ - spółgłosek dźwięcznych.

4.3. PROBLEMY MORFOLOGICZNEJ SEGMENTACJI TEKSTU 4.3.1. Podstawowa zasada analizy morfologicznej

Przez analizę morfologiczną tekstu rozumiemy podział tekstu na elementarne jednostki znaczące - morfy wraz z identyfikacją każdego z wyodrębnionych

69