10054

30 Leszek Bednarczuk

cie słowiańskim wyrazem tym zaczęto nazywać ‘demona, który doprowadza do szaleństwa’. Liczne derywaty ukazują sposób działania besa (1): besiti ‘doprowadzać do szału’, bisiti sę ‘szaleć’, besb (2) ‘szał, gniew’, bistm ‘szalony*, besbnihb (1) ‘szaleniec’; być może wyraz besbnih, (2) oznaczał w pewnych regionach ‘miejsce, gdzie działa siła nieczysta’, por. nazwę terenową i miejscową Bieśnik w pd. Małopolsce.

W obu grupach paralelnie utworzono za pomocą podobnej formacji nazwę ‘posiadacza wiedzy tajemnej, wieszcza*: od pie. *uojcl- ‘wiedzieć’ + atrybutywne -t(o)jv~. W języku pruskim podstawą derywacji był temat formacji modalnej na -/o/-, por. waid-imai ‘wiemy’, (ni)waid-lei-mai ‘żebyśmy nie czarowali’ (stosowali wiedzy tajemnej), skąd *waid-lai-t(o)is zapisany w postaci waid(e)lotte ‘waidelota’³. W słowiańskim do podstawy ved- dodano ~tjb~, -tja-, -ica, skąd vesćb(jb), v£śća(ja), vesćicci 'wieszcz, mędrzec, czarownik’ a później ‘upiór’ (obu płci), m.in. w kaszubskim. Odpowiednią nazwę czynności wyrażał czasownik (jbz)vestiti, iterativum (jbz)vestovati, nomen actionis (jbz)vestbje, (jbz)vestovaribje (skąd poi. zwiastowanie), określenie relacyjne (jbz)vestbm>. Do tego pola znaczeniowo-słowotwórczego należy, zachowane tylko w staroruskim, vedb ‘wiedza (tajemna), czary’ oraz vedbma, która wygląda na dawne abstractum użyte wtórnie w funkcji nomen agentis.

Trudno przy obecnym stanie wiedzy wskazać na dalsze zbieżności bałto-słowiańskie w zakresie słownictwa religijno-magicznego. Jego ubóstwo tłumaczy się długim niezależnym rozwojem obu grup po zerwaniu wspólnoty, przede wszystkim wpływem irańskim na religię Pra-słowian (J. Reczek 1985).

W jakim kierunku powinny iść dalsze badania nad przedchrześcijańskimi wierzeniami Słowian? Wydaje się, że z jednej strony należy powiększać „bazę danych” m.in. o nazwy roślin magicznych, i onomastykę (imiona złożone, zjawiska, nazwy miejscowe, wodne), a z drugiej pogłębiać metodologię, wykorzystując zdobycze lingwistyki tekstu (V. Ivanov, V. Toporov 1965) i semantyki kognitywnej. Najpewniejsze jednak wy

li. Trautmann (1910), s. 454-455, rekonstruuje postać waidlotojis wyprowadzając ją od nie zaświadczonego (poza waidleimai) czasownika *waid-le(i)-ti, freąuentati-vum od waist ‘wiedzieć’, waidiniai, itd. Natomiast K. Buga (1958, pierwodruk 1909, II 183-189), przyjmuje odwrotny kierunek derywacji: waidleimai od *vaidilas (niem.-prus. Weidler ‘waidelota’) zestawiając go z lit. nazwiskiem Vóidilas (zesla-wizowane Wojdilo), a formę waidelotte (*vaidil-utis) uważa za zdrobnienie. Obaj jednak uczeni za ostateczne źródło przyjmują bałtyckie *vaid- ‘wiedzieć’, a zaproponowane przeze mnie objaśnienie wydaje się najprostsze.

daje się podejście słowotwórcze, pozwala ono bowiem sięgnąć do struktury znaczeniowej nazw, które mogły pojawiać się w prasłowiańskich „aktach wiary”, ściślej mówiąc w performatywnych aktach mowy odnoszących się do świata wierzeń.

Posługując się omówionymi wyżej leksemami, spóbujmy na zakończenie zrekonstruować kilka schematów takich „aktów wiary”:

Domena wiary	Wykonawca	Czynność	Przedmiot	Miejsce	Określenie relacyjne
Kult	ibtoCh	zrti	ŹŁrtva	źbrbtYbnikb	(svętajego boga)
Protetyka	ve§&.(jb) veśca(ją)	(jbz)vestiti	vedi>ma	?	(p>z)vćstbn^ib
Magia	ćar(ov)nikw ćar(ov)nica ćarodejb	ćari/ati ćarovati ćarode(ja)ti	ćan>	|	ćar(ov)birb
Demonologia	bćst(l)	besiti (sę)	bes-t (2) bcstnilcb (1)	bestniki. (2)	bestn-Ł

Literatura

Bruckner A. (1980) Mitologia słowiańska i polska , wyd. 2, Warszawa. Bruckner A. (1984) Starożytna Litwa - ludy i bogi, wyd. 2, Olsztyn.

Buga K. (1958) Rinktiniai ras tai, t. I, s. 183-189: Waidelotte, Vilnius.

Dittrich Z. R. (1961) Tmt religiosen Ur- und Friihgeschichte der Slawen, „Jahr-bucher fur Geschicbte Osteuropas”, N.F.IX.

Dumezil G. (1974) Les dieux souverains des indo-europeens, Paris.

Gieysztor A. (1982) Mitologia Słowian, Warszawa.

Ivanov V., Toporov V. (1965) Słavjanskije jazykovyje modeliruscije semiotićeskije sistemy (drevnij period), Moskva.

Ivanov V., Toporov V. (1974) lssledovanija v obłiasti słavjanskix drevnostej_y Moskva.

Łowmiański H. (1979) Religia Słowian i jej upadek, Warszawa.

Moszyński L. (1992) Die vorchristische Religion der Slaven im Lichte der sla-vischen Sprachwissenschaft, Koln.

Reczek J. (1985) Najstarsze słowiańsko-irańskie stosunki językowe, Kraków. Słownik prasłowiański (1974) t. I; (1976), t. II, Wrocław.

Rybakov B. (1981) Jazycestvo drevnix słavjan, Moskva.

Szafrański W. (1987) Prahistoria religii na ziemiach polskich, Wrocław. Trautmann R. (1910) Die altpreussischen Sprachdenhnaler, Góttingen.