104S11

1

POCZĄTEK WIEKU -POCZĄTEK

FORMACJI KULTUROWEJ. NOWA WIZJA ŚWIATA

Proces historyczno-kulturowy jest ciągłością — przyjmując tę hipotezę zakładamy równocześnie, że interpretacja każdego zjawiska i wszelkiej tendencji ideowej sięga wstecz — aż do samych początków cywilizacji. Zrozumieć zjawisko — znaczyłoby odpowiedzieć, jak się ono rodziło, a te narodziny rozciągają się na stulecia. Cięcie historyka wybranego okresu staje się podobne do zabiegu chirurga, który wyjął z organizmu jeden organ, np. serce — aby go możliwie najstaranniej obejrzeć. Podobne cięcia muszą jednak być dokonywane. W historii mentalności zbiorowej — a zjawiska literackie będą tu sprowadzane do znaków tejże mentalności — dają się wyodrębnić procesy i wydarzenia, które powstają jakby nieoczekiwanie, nie przygotowane wcześniej, nie przeczuwane niejako — i wysoki stopień zaskoczenia doznawanego przez obserwatora może usprawiedliwić hipotezę jakiegoś początku, jakiejś inności, jakiegoś zwrotu w dziejach, o jakich będzie tu mowa.

Taki właśnie wysoki stopień zaskoczenia przypisać trzeba zjawieniu się potrzeby radykalnego nowatorstwa w sztuce pierwszej ćwierci naszego stulecia. Sztuka, a wraz z nią literatura, chciała być inna, ponieważ w umysłach twórców powstało przekonanie, że świat człowieka zmienia się szybko i radykalnie (co stwarza przymus inności także w sztuce), po drugie zaś — że człowiek i samo człowieczeństwo ujawniają w tych przemianach jakieś inne, nie rozpoznane dotąd i nie wyartykułowane cechy, skłonności i potrzeby. Inaczej mówiąc, cięcie nasze uzasadnia się podwójnie: pewnym nowym stanem życia zbiorowego, wydobywającym, a co najmniej intensyfikującym nie dostrzegane wcześniej duchowe jakości i uzależnienia — a równocześnie ujawnieniem się (czy też ukształtowaniem się) innego tvpu ludzkiej podmiotowości, a więc jakby narodzeniem się nowego człowieczeństwa. Nie będziemy tu wchodzić w skomplikowaną problematykę osoby ludzkiej w kontekście życia zbiorowego, bo nie potrafimy ustalić stopnia uzależnienia człowieka od jego otoczenia. Ale podwójność tę musimy mieć na uwadze, bo opisując zjawiska i językowe wypowiedzi będziemy zmuszeni odwoływać się do obu porządków: do porządku historii zobiektywizowanej i do porządku wyodrębniających się z niej żywych podmiotów.

Bardzo silnie przemawia do mnie sugestia, że odrębność nowej epoki objaśnić mogą przede wszystkim przemiany demograficzne. O nich mówią i z nich wyprowadzają współczesne procesy świadomościowe m.in. |ose Ortega y Gasset (Bunt mas, 1930) i David Ries-man (Samotny tłum, 1947). Chodzi tu o nieporównywalne z okresami wcześniejszymi przyśpieszenie procesu prokreacji, o niebywałe zagęszczenie się naszego ludzkiego świata — i za tvm idące zwielokrotnienie się kontaktów międzyludzkich. Zmienia się obraz świata i życie staje się inne w miarę nie wybranej dobrowolnie, ale przymusowej intensyfikacji powiązań z innymi ludźmi, w miarę coraz silniej odczuwanej ciasnoty przestrzeni życiowej, w miarę rosnącego poczucia niewystarczalności wszelkich dóbr. Towarzyszy temu nieuchronnie nasilanie się niepokoju o wystarczalność zasobów niezbędnych do życia ludzi, a więc zarazem — o trwałość świata. Skoro jest nas coraz więcej — intensyfikuje się rywalizacja o dobra, o miejsce Przewidywanie jutra i troska o |utro staią się silnym komponentem wszelkiej myśli, z czego rodzi się potrzeba programowania, potrzeba projektów obejmujących prawie wszystkie dziedziny życia. Także życia duchowego.

lakie były źródła tego przyspieszenia? Wynalazczość ludzi zdecydowała o rozwoju nauki i produkcji przemysłowej ulepszającej warunki bytowania, o skuteczniejszej eksploatacji zasobów ziemi, sprawniejszych zaspokajaniach potrzeb życiowych. Rozwój gospodarczy sprzymierza się niejako z przyrostem ludzi, zwiększaniem się skupisk ludzkich i powstawaniem nowych. Ludzi jest coraz więcej, bo życie staje się łatwiejsze, a życie dlatego staje się łatwiejsze, że więcej ludzi o to zabiega i udoskonala swoje w tej mierze sposoby i narzędzia. Stosunek wynikania przekształca się w stosunek współzależności. Akcent położony na rozwój produkcji przemysłowej podpowiada su-