072 fn

D.    Niektórzy autorzy (np. A. Pacholczyk³) podkreślają, że kosmologia, którą dziś uważa się za pełnoprawną naukę empiryczną, rozwijała się — i nadal rozwija się — w sposób katastroficzny.

E.    Załóżmy, że mamy dwie teorie fizyczne Tl i T2, takie że teorię Tl otrzymuje się przez przejście graniczne z teorii T2, a zatem obie teorie korespondują z sobą. Mimo to teorie Tl i T2 są „niewspółmierne”, a to z tego powodu, że posługują się odmiennymi językami. Przynajmniej niektóre terminy języków tych teorii, mimo że mają przeważnie identyczne brzmienie, są całkowicie inaczej interpretowane w obu teoriach. Na przykład terminy: przestrzeń, czas, masa, energia, pęd itp. mają inne znaczenia w mechanice klasycznej niż w szczególnej teorii względności.

Spróbujmy ustosunkować się do tych zarzutów. Niewątpliwie zwracają one uwagę na pewne ważne ograniczenia zasady korespondencji.

Ad A. Prawdą jest, że doszukiwanie się funkcjonowania zasady korespondencji w fizyce przednewtonowskiej jest skazane na niepowodzenie, ale można również powiedzieć, że metoda fizyki znajdowała się wówczas jeszcze w stanie zalążkowym, a zasada korespondencji działa dopiero w dojrzałym stadium fizyki.

Ad B. Ażeby można było mówić o zasadzie korespondencji, musi istnieć: (a) zmatematyzowana teoria (w nowożytnym sensie tego słowa) Tl, dobrze potwierdzona empirycznie, oraz (b) jej uogólnienie w postaci zmatematyzowanej teorii T2, (c) mającej przejście graniczne do teorii Tl. W przypadku fiogistonu nie był spełniony warunek (a): idea fiogistonu nic była teorią fizyczną we współczesnym tego słowa znaczeniu (była nią już niewątpliwie termodynamika).

Ad C. Modele, które w dzisiejszej fizyce odrzuca się radykalnie na rzecz innych modeli, nie są jeszcze gotowymi teoriami, lecz raczej stadium poszukiwawczym teorii. Nic zatem dziwnego, że w takich wypadkach zasada korespondencji nie znajduje jeszcze terenu do działania.

Ad D. Kosmologia stała się nauką empiryczną dopiero w XX stuleciu, a pewną dojrzałość jako nauka empiryczna osiągnęła nie wcześniej jak w latach sześćdziesiątych, po odkryciu promieniowania tła. Stąd też do katastroficzności jej rozwoju przed tym okresem odnoszą się te same uwagi co do katastroficzności rozwoju fizyki przednewtonow-skiej. Wiele modeli procesów zachodzących we Wszechświecie (np. model inflacji) ma charakter hipotez lub modeli poszukiwawczych. Wszystko natomiast wskazuje na to, że w stosunku do współczesnego, standardowego modelu kosmologicznego zadziała zasada korespondencji. Na przykład poszukuje się takiej kosmologii kwantowej (modelu kosmologicznego opartego na kwantowej teorii grawitacji), która dla późniejszych etapów ewolucji świata dawałaby przejście graniczne do obecnego modelu standardowego.

Ad E. Prawdą jest, że tak samo brzmiące terminy języków teorii Tl i teorii T2 często bywają w tych teoriach odmiennie interpretowane, ale w takich wypadkach przy przejściu granicznym od teorii T2 do teorii Tl znaczenia terminów języka teorii T2 także przechodzą w znaczenia terminów języka teorii Tl. Na przykład rozwijając w szereg wyrażenie na pęd ze szczególnej teorii względności, jeden z otrzymanych w ten sposób wyrazów interpretuje się jako pęd w sensie klasycznym.

Widzimy więc, że rozważenie argumentów pro i contra przemawia za koncepcją kumulatywiscyczną, ale obwarowaną różnymi zastrzeżeniami zarówno natury historycznej, jak i metodologicznej. Proces rozwoju wiedzy na pewno nie jest liniowym narastaniem sukcesów; często bardziej przypomina meandrowanie rzeki w trudnym terenie niż autostradę pnącą się równo do góry.

Należy także pamiętać, że - pomimo wszelkich niewspółmierności i reinterpretacji — istnieją w fizyce przykłady teorii przez wieki zachowujących tę samą poprawnie sformalizowaną i dobrze uzasadnioną empirycznie postać. Na przykład wiele zdobyczy tzw. trzech klasycznych nauk starożytnej Grecji (astronomia, optyka geometryczna i statyka) do dziś zachowuje swoje znaczenie. Teoria statyki, opracowana przez Archimedesa w III w. przed Chr., jest przedrukowywana, praktycznie bez zmian, w każdym podręczniku fizyki dla początkujących.

-73-