17

D. Czelakowska, Melodyka edukacji polonistycznej dzieci ir wieku wczesnt/szkołnym. Kraków 2009

ISBN: 97S-Ś3-75S7-135-7. ■© bv Oficyna Wydawnicza ..Impuls" 2009

154 5. Rozwó; i kształcenie języka dzieci u nirJni wegesnoszfeotnym

naniami wiąże się z poprzednimi ćwiczeniami, chociaż czasem powinno nam zależeć nie tylko na bardziej atrakcyjnym, lecz także bardziej wiernym i dokładnym wyrażeniu danej treści. Kształtowanie wrażliwości na piękno języka często przyczynia się do lepszego rozumienia treści i wywołuje emocjonalny stosunek do opracowywanych form wypowiedzi. Na przykład podczas redagowania notatki z wycieczki do parku jesionią dzieci świetnie poradzą sobie z układaniem prostych epitetów i porównań, obserwując barwy drzew, np.: brązowe buki, złociste klony, jasnożół-te brzozy, liście ścielą się pod stopami, wyglądają jak kolorowy, barwny, różnokolorowy, dywan; liście szeleszczą, a drzewo szumią.

Podczas wprowadzania nowych, trudnych wyrazów należy pamiętać

0    wyjaśnieniu ich znaczenia, a następnie poprawnym zapisie przed zastosowaniem w wypowiedzi pisemnej. Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne powinny być systematycznie prowadzone i wiązać się z tematyką lekcji. Wprowadzając nowe wyrażenia, zwroty lub frazy, nauczyciel musi się liczyć z możliwościami uczniów, aby nic wprowadzać zbyt wiciu nowych, trudnych słów podczas jednej lekcji i utrwalić je przez kilkakrotne użycie w wypowiedzi.

Ćwiczenia frazeologiczne prawie zawsze są realizowane razem z ćwiczeniami słownikowymi, lecz ich celem jest dobór i określanie związków pod względem ich wartości znaczeniowej i łączliwości z innymi wyrazami, frazeologia (phrazis = mówienie + logos = słowo) to dział językoznawstwa zajmujący się związkami wyrazowymi w danym języku. Ze względu na charakter gramatyczny (formalny) dzielimy je na: wyrażenia, zwroty

1    frazy. Przez wyrażenie rozumiemy związek stanowiący całość syntaktycz-ną (składniową), której ośrodkiem jest rzeczownik z określeniem, np. mały dom, złote serce, biały kruk, sokoli wzrok. Zwroty stanowią zespół wyrazów powiązanych składniowo, w których najważniejszy jest czasownik, np. jeść jabłko, krzyczeć wniebogłosy, śmiać się do rozpuku, bić głową w mur. Trzeci rodzaj związków to frazy, tworzące zdania proste [Trafić w dziesiątkę) lub złożone (Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada), zawierające utarty lub stały związek frazeologiczny. Bardzo często są to przysłowia i sentencje typu: Bez pracy nic ma kołaczy.

Pod względem semantycznym związki te dzielą się na: luźne, łączliwc i stałe. Pierwsze z nich stanowią połączenia wyrazów, które możemy zmieniać w zależności od potrzeb, np. jeść obiad, jeść szybko, jeść z apetytem. Związki łączliwc i stałe są połączeniami utartymi i tworzą pewną całość znaczeniową, a nie sumę pojedynczych wyrazów, np. mieć duszę na ramieniu, smalić cholewki, pleść androny. Poszerzanie słownika uczniowskiego polega nie tylko na zapoznawaniu dzieci zc znaczeniem nowych wyrazów, lecz także na wyjaśnianiu ich odcieni znaczeniowych i powiązań z innymi wyrazami w zdaniu, szczególnie zaś na zapoznawaniu ze stałymi związkami frazeologicznymi nowo wprowadzanych wyrazów.

5.3. Ćwiczenia słowuifeowo-/mzcologiczne i ich funkcja w procesie kształcenia mowy

Uczniowie często źle zestawiają wyrazy pod względem frazeologicznym, np. mówiąc, że ktoś ma koński apetyt. Znaczy to, że związek frazeologiczny został nieodpowiednio zbudowany, ponieważ apetyt można mieć wilczy, natomiast końskie zdrowie. Wprowadzając do słownika uczniów nowe wyrazy, nauczyciel powinien podać także stałe wyrażenia i zw roty, w których one występują. Ćwiczenia słownikowe łączą się ściśle z frazeologicznymi, dlatego w programach nauczania języka polskiego występują pod wspólną nazwą jako ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne. Poniżej przedstawiamy najważniejsze rodzaje ćwiczeń frazeologicznych (J. Pytlowa, 1973):

1.    Układanie zdań z użyciem nowo wprowadzonego wyrazu. Należy dbać

0    to, aby wyrazy wprowadzone do słownika uczniów były zastosowane w zdaniach. Stwarza to możliwość utrwalania różnych powiązań frazeologicznych. Im starsze dzieci, tym więcej nowych wyrazów można wprowadzać podczas tworzenia jednej wypowiedzi.

2.    Układanie zdań połączone z doborem odpowiednich wyrazów spośród uprzednio zgromadzonych. Okazji do tego typu ćwiczeń dostarczy zbiorowe układanie dłuższych wypowiedzi pisemnych, np. opowiadania, opisu, sprawozdania, notatki oraz wspólne poprawianie samodzielnych prac pisemnych uczniów.

3.    Tworzenie zastępczych zwrotów, wyrażeń i fraz odbywa się w związku ze wspólnym redagowaniem lub poprawianiem wypowiedzi lub analizą tekstów. Zbiorowe poszukiwanie najtrafniejszych wyrażeń, zwrotów czy fraz jest szczególnie ważne w kształceniu sprawności mowy dzieci.

4.    Układanie zdań lub dłuższych form wypowiedzi z podanymi zwrotami i wyrażeniami frazeologicznymi. Materiał słownikowy powinien być wtedy zgromadzony podczas lekcji. W klasach drugich i trzecich można zastosować trudniejszy wariant tego ćw iczenia, polegający na samodzielnym wykorzystaniu podanego materiału słownikowego w dłuższej wypowiedzi.

f>. Rozwijanie podanych zdań przez dodawanie do nich części w formie stałych związków frazeologicznych. Ten typ ćwiczeń może być wykorzystany nie tylko do rozwijania zdań, lecz również do kształtowania umiejętności tworzenia wypowiedzeń współrzędnie i podrzędnie złożonych.

6.    Układanie odpowiedzi na pytania stawiane przez nauczyciela w celu zastosowania w nich określonych zwrotów, wyrażeń i fraz. Tego rodzaju ćwiczeń nic należy jednak nadużywać.

7.    Pisanie przez uczniów pytań do podanych przez nauczyciela zdań, w których zastosowano nowe zwroty lub wyrażenia.

8.    Kilkakrotne przeredagowywanie zdań przez kolejne wprowadzanie podobnych wyrażeń lub zwrotów do określonych wypowiedzi uczniów.

9.    Wypisywanie przez uczniów odpowiednich zwrotów lub wyrażeń z omawianych tekstów w celu wykorzystania ich w samodzielnej wypowiedzi

1    utrwalenia, np. w opisie bohatera utworu.