Heterogametyczność męska:
1. Typ Lygna. Jest to typ determinacji charakterystyczny m.in. dla ssaków, w tym również dla człowieka. Osobniki męskie XY, żeńskie XX.
2. Typ Protenor. Osobniki męskie XO, żeńskie XX. Ten rodzaj determinacji płci występuje u niektórych owadów (np. pluskwiaków).
Heterogametyczność żeńska:
3. Typ Abraxas.. W tym typie determinacji płci osobniki żeńskie mają zestaw heterochromosomów XY. natomiast męskie XX. Ten rodzaj determinacji występuje m.in. u gadów, ptaków i motyli.
4. Typ Fumea. Osobniki żeńskie mają zestaw heterochromosomów XO, a męskie XX. Spotykany jest u niektórych owadów.
W determinacji płci typu lygcus oraz Protenor o płci potomstwa decyduje osobnik męski Odwrotnie jest w przypadku typu Abrcaas i Fumea.
Podobny typ heterogametyczność i jak w typie Lygeus występuje u muszki owocowej, Drosophila melanogastcr. u której 2n = 8 chromosomów; samiec ma kariotyp S,XY, samica 8,XX.
Wykazano jednak, że determinacja płci u D. melanogaster zależy od proporcji między liczbą chromosomów X a liczbą zespołów autosomów.
Ponieważ 6 autosomów to 2A (2 zespoły autosomów), wobec tego proporcja chromosomów X do zespołu autosomów może wynosić 0,5 (XY : 2A) -jest to samiec, albo 1 (XX: 2A) - to samica..
Inny typ determinacji płci występuje u pszczół: o płci osobnika decyduje proces zapłodnienia. Jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona, rozwija się organizm diploidalny, który będzie samicą. W przypadku rozwoju bez zapłodnienia - czyli partenogenetycznego, rozwijają się osobniki haploidalne - samce (trutnie).
Należy podkreślić rolę chromosomu Y w determinacji płci męskiej u człowieka. W ramionach krótkich chromosomu Y jest zlokalizowany gen SRY (ang. sex-determining region of the Y chromosome).
Sądzi się, że gen SR Y jest genem regulatorowym, którego produkt - białko SRY kontroluje aktywność innych genów biorących udział w determinacji płci. Białko to specyficznie rozpoznaje promotor ludzkiego genu kodującego hormon antymullerowski (AMH - anti-Mfillerian hor monę) oraz ludzkiego genu, który koduje aromatazę P450.
AMH jest odpowiedzialny za regresję żeńskich przewodów w pierwotnie biseksualnej (obupłciowej) gonadzie, różnicującej się w jądro.
Aromataza P450 katalizuje przekształcenie testosteronu w estradiol i jej aktywność jest zahamowana w zarodku męskim.
Zatem białko SRY aktywuje transkrypcję genu kodującego AMH, uruchamiając tym samym produkcję hormonu „antyżeńskiego" i jednocześnie hamuje
transkrypcję genu aro ma tiry P450, w konsekwencji • hamuje powstawanie estradiolu.
W efekcie pierwotnie biseksualna gonada rozwija się w kierunku męskim. Dziedziczenie cech sprzężonych z płcią
Cechy sprzężone z płcią to takie, które uwarunkowane są przez geny zlokalizowane w heterochromosomach.
W dziedziczeniu występującym w typie Lygna, jeśli gen jest zlokalizowany na chromosomie Y (dziedziczenie holandryczne) cecha będzie ujawniała się u wszystkich potomków w linii męskiej.
Inaczej jest w przypadku lokalizacji genu na chromosomie X. Osobnik męski przekazuje dany gen wyłącznie potomstwu żeńskiemu. Natomiast osobnik żeński -potomstwu obu płci.
Jeśli dana cecha ma recesywny charakter i uwarunkowana jest przez alki recesywny zlokalizowany na chromosomie X, jego obecność u osobnika męskiego zawsze się ujawni. Wynika to z faktu, że osobniki męskie są bemizygotyczne -posiadają tylko jeden chromosom X, a ponieważ chromosom Y nie jest homologiczny w stosunku do X, gen recesywny nie jest "maskowany” przez allel dominujący.
U osobnika płci żeńskiej cecha recesywna sprzężona z płcią ujawnia się jedynie wstanie homozygotycznym - natomiast heterozygoty są nosicielkami genu.
Ten typ dziedziczenia charakteryzuje znacznie częstsze występowanie cechy recesywnej u osobników męskich niż żeńskich.
Należy podkreślić, że, jeśli cecha sprzężona z płcią jest uwarunkowana przez allel dominujący, to cecha ta występuje około 2 razy częściej u osobników żeńskich niż męskich.
Do niedawna dla określenia płci w komórkach człowieka stosowano badanie tzw. chromatyny płciowej. Termin ten dotyczy struktur odpowiadanych chromosomom X i Y, wybawiających się w jądrach interfazowych.
Ciałko X (ciałko Bana, chromatyna X) - to żeńska chromatyna płciowa.
Ciałko Y - to chromatyna płciowa męska.
W każdej ludzkiej komórce, niezależnie od liczby chromosomów X aktywny jest tylko jeden z nich, pozostałe są heterochromatyczne, nieczynne, dając obraz ciałka X.
W prawidłowej komórce żeńskiej jest jedno ciałko Barn i jeden aktywny chromosom X . Tłumaczy to zjawisko tzw. lionizacja - z początkowo czynnych ' chromosomów X - inaktywowanie jednego z nich we wczesnym etapie rozwoju embrionalnego; obecnie przyjmuje się za możliwy mechanizm umebomenit czynności tylko jednego chromosomu X.
21