24 (2)

wyniki badań nad odrębnością gatunkową człowieka. Dwa punkty szczególnie ważne są w tej koncepcji^dla zrozumienia wagi etnologii religii dla badań religioznawczych. Pierwszym jest założenie adaptacyjnego charakteru kultury) i, co za tym idzie, religii. Z tego wypływa zasada, że istnieje odpowiedniość między trybem i warunkami życia społeczności a systemem religijnym, j W każdym typie kultury relacja do sacrum realizuje się więc inaczej; choć istnieją prawidłowości w obrębie typu, odpowiadających sobie trybem życia społeczności.

Drugie założenie, szczególnie ważne dla analizy społeczności zbieraczo-łowieckich paleolitu bazuje na wypracowanym przez psychologię głębi pojęciu nieświadomości i wypełniających ją struktur archetypowych organizujących myślenie i twórczość człowieka. Szamanizm jako podstawowa strategia adaptacji do środowiska łowcow-zbieraczy sprowadza się z tego punktu widzenia przede wszystkim do odkrycia możliwości przebicia się własnej psy- / chiki do zablokowanych na jawie kanałów prowadzących do nieświadomości, skorzystanie z jej zawartości i zbudowanie na jej podstawie systemu interpretacyjnego, który musi, w myśl takiej koncepcji stanowić pierwotną podstawę i wzór późniejszych systemów religijnych.

Zatem, parafrazując tezy szkoły historyczno-kulturowej na użytek współczesnej etnologii religii, badając religie społeczności prehistorycznych trzeba / wyjść od specyfiki trybu życia łowców-zbieraczy paleolitu i odróżnić reali- f j zacje ich relacji do sacrum od tych, które pojawiły się w wyniku zmian trybu ' ' życia spowodowanych rewolucją neolityczną: przejścia na rolnictwo i pojawienia się nomadów-pasterzy.

Dokładnie taką technikę zastosował na gruncie religioznawstwa Joseph Campbóll, badający przemiany narracji i symboliki mitycznej w czasie. Określił on wyraźnie specyfikę religii łowców-zbieraczy jako „drogę zwierzęcej mocy” [ihe way of animal power], religie rolników jako „drogę obsianej ziemi” [the way ofseeded earth], zaś wylęgłą w wyniku przemian cywiliza-cyjno-kulturowych formację cywilizacji starożytnych jako „drogę ciał niebieskich” [ihe way of celestia.1 bodies]. W terminologii Wiercińskiego odpowiada to następującemu rozwojowi systemów religijnych:

„1) szamanizm pierwotny, z wyróżnieniem tematu: opozycja życia i śmierci,J w skojarzeniu z polaryzacją dymorfizmu płciowego (od paleolitu dolnego po środkowy),

|/łe v^>'rk-cj °

^A'

iłowej

2    Tc^cjC

9.'^

M 0l?«eT^c-Vl« T]

3CW?

r^ąT)Y'

5\# C_J

2)    szamanizm totemiczny wczesnego układu rodowo-plemiennego (paleolit górny),

3)    religie matriarchalne z centralną postacią Wielkiej Bogini Matki (neolit — eneolit),

4)    religie astrobiologiczne starożytnych centrów cywilizacji zurbanizowanej,

5)    religie uniwersalistyczne, integrujące ludzi w skali ponadetnicznej J i formujące się w okresie od późnej starożytności po wczesne średniowiecze”⁴⁸.

b) współczesne społeczności plemienne

Analogiczne zasady wynikające z przyjęcia tezy adaptacyjnej można zastosować do społeczności plemiennych, w miarę izolowanych od wpływów wielkich religii uniwersalistycznych. Chociaż nie sposób znaleźć obecnie czystych społeczności łowców-zbieraczy czy kopieniaczych rolników (panuje przekonanie, że te resztki zachowań religijnych, które można odkryć u Bu-szmenów, Aborygenów australijskich czy Indian Ziemi Ognistej są faządege-neratywną pierwotnych systemów), można stosunkowo łatwo odczytać podstawowe wzorce zachowań i nadawama_£ęnsu rzeczywistości w tych typach społeczności. Przyjęcie określenia^r Geertza dla religii⁴⁹, akcentującego jej charakter symboliczny i moc nadawania sensu, czyni niezbędnym opanowanie przez etnologa religii procedur symbolicznych badanej kultury. Myślenie symboliczne tworzy wszelki sens i znaczenie na wszelkich poziomaehjnter-pretacji. Tych można, za Motorem Turnerem), określić trzy. Poziorr^gzege-j^czny jest tym, który są w stanie wyrazić sami członkowie kultury, poziom Operacyjny stanowi ten układ sensów, który może-potencjalnkyobjawić się w działaniu, np. w czasie,rytuału. ale jest uśpiony dla świadomości odcyfro-wać może go antropolog na podstawie znajomości badanej kultury, trzeci, głęboki pozior^pozycyjny, tworzy uporządkowanie symboli w sieć, kompleksy symboliczne warunkujące nawzajem swoje znaczenie.

48

49' n

A. Wjerciński, op. cit., s. 98.

„Religia to system symboli, kształtujących mocne, wszechobejmujące, trwałe nastroje i motywacje, za pośrednictwem najogólniejszego ładu istnienia, którym nadano status takiej faktyczności, że nastroje te i motywacje wydają się osobliwe rzeczywiste” (C. Geertz, Religia jako system kulturowy, op. cit., s. 502).