2

82 Helena Karwacka

stawienie problemu. Owo trafienie na tę niewiadomą a jedyną kartę, która dla wielu pisarzy pozostaje na zawsze nie odkryta, miało w przypadku autora trylogii znaczenie tym większe, że w jego dotychczasowej twórczości poetyckiej udawało mu się to niezbyt często, a nigdy nie zakończyło się tak pełnym sukcesem.

*

Wieloletnią i płodną twórczością poetycką zajął J. Żuławski wśród artystycznej bohemy krakowskiej końca dziewiętnastego wieku miejsce niepoślednie. Ale nadmiar refleksyjności i świadomej myśli sprawiał, że utwory jego nie przystawały nazbyt szczelnie do obowiązującego wtedy modelu poetyckiego. Najstrojowości i uczuciowości modernistycznej przeciwstawia) skłonność do przejmowania się zagadnieniami intelektualnymi, niechęć w odsłanianiu własnych, osobistych przeżyć. Tę wyraźnie zarysowaną w poezji cechę uzupełniały i ugi untowywały liczne szkice i eseje, w których prezentował się jako autor

0    gruntownym wykształceniu filozoficznym, gorący obrońca metafizyki.

Wśród filozoficznych patronów jego twórczości pierwsze miejsce bezsprzecznie przynależy Spinozie, którego spirytualistycznym monizmem przejął się najgłębiej, dając temu wyraz w utworach i rozprawach. Poprzez mistrza odkrywał także dla swej twórczości nieprzebrane źródło tematów w żydowskiej ka-balistyce średniowiecznej, księgach Talmudu, w Biblii. Przesiąkł ponadto tak znamiennym dla przełomu epok pesymizmem buddyjsko-schopenhauerowskim

1    nietzscheańskim.

Kiedy w 1900 roku przestało wychodzić „Zycie”, skupiające wokół siebie awangardę młodopolskiej poezji, użyczające miejsca także Żuławskiemu, a na łamach „Chimery” rzadko ukazywały się jego utwory¹, w poecie zaczynała powstawać myśl rozszerzenia swych artystyczny cli doświadczeń, tym bardziej że wspierało je poczucie wzrastającej dojrzałości twórczej.

W tym przełomowym dla pisarza okresie, kiedy poezja traktowała zresztą świadomie jako etap doświadczeń zaczynała tracić swe pierwszoplanowe stanowisko w jegy twórczości, wypierana coraz bardziej nabrzmiewającymi problemami, dla których forma liryki okazała się niewystarczającą, powstawały coraz liczniej utwory,które A. fłruckner nazwał „rozprawkami niby filozoficznymi”, pomyślane jako uzupełnienie poezji. Miały one bądź formę krytycznego eseju, bądź zbliżały się konstrukcją i literacko ■ zbudowaną fabułą do opowiadań. W sumie i ta pośrednia forma nie zasjiokoiła na długo ambicji autora; kształt realny zaczynały przybierać marzenia o konstrukcjach literackich większych i ambitniejszych.

Widział je poeta w powieści i dramacie. Niemal jednocześnie rozpoczynał prace nad nimi. W'iosną 1901 roku powstał prolog do dramatu o powstaniu styczni owym {Dyktator), pierwsza powieść Na srebrnym globie zimą 1901—1902 roku. I choć poprzerlza! ją dłuższy okres studiów i badań nnd tematem napisana zosr taln szybko. Publikację nie uk ończonej jeszcze powieści rozpoczął w odcinkach krakowskiej gazety „Głos Narodu” w latach 1901 (nr 295) i 1902 (nr 1—105). Zdobyła ona od razu duże powodzenie u czytelników i w kilka miesięcy później ukazała się także w odcinkach w „Kurierze Poznańskim”. Pierwsze wydanie książkowe'wyszło we Lwowie w 1903 roku².

Bliskie sąsiedztwo poetyckiej praktyki wycisnęło na tej powieści znamię charakterystyczne. Nabyta w jej służbie umiejętność malowania impresjonistycznego pejzażu, subtelnej gry barw, oraz liryzm tak znakomicie zharmonizowany z formą pamiętnika, wreszcie wywodząca się ze spirytalizmu umiejętność przeprowadzania wnikliwej analizy psychologicznej czyniła z księżycowego pamiętnika utwór odrębny. Już ten choćby wzgląd nakazuje rozpatrzyć uważnie charakter utworu, bo, jak się okaże, inne już doświadczenia pisarskiego warsztatu legły między pierwszą częścią trylogii a następnymi tomami, inne przynosząc rezultaty. Wrażenie odrębności pierwszej części pogtębia ponadto nader nikła więź fabularna.

Dzieliła je znaczna, bo sześcioletnia, przestrzeń czasu. Wahania okresu przełomu rozstrzygnął pisarz na korzyść dramatu, przyczynił się do tego w niemałej mierze duży sukces sceniczny w 1904 roku Erosa i Psyche. Począwszy od 1903 roku, tj. od daty wydania pierwszej powieści Na srebrnym globie i pierwszego dramatu Dyktator, zaczynały jak z rogu obfitości sypać się nowe utwory sceniczne {Wianek mirtowy 1905, Ijola 1905, Gra 1906, Donna Aluica 1906, Terakoja 1907)². Nie brak byfo w tym względzie i osobistych zapewnień autora, że,, ta forma twórczości jest mu zawsze najulubieńszą”³.

Szczególne cechy dramatopisarstwa Żuławskiego: malarska i architektoniczna dekoracyjność, na ogól uproszczony rysunek psychologiczny „wielkich” postaci, ich figuralność i monumentalizm oraz pewnego rodzaju symbolizm, wreszcie dla potrzeb sceny poczynione studia kobiet demonicznych i często okrutnych (Ijola, Donna Aulica) znalazły swój wyraz w podjętej po la ta cli ponownie twórczości powieściopisarskiej.

Druga część trylogii Zwycięzca powstała na przełomie lat 1908—1909 i podobnie, jak to miało miejsce w przypadku pierwszej części, publikowana była najpierw w czasopiśmie, w odcinkach „Kuriera Warszawskiego” (1908 nr 325— —360, 1909 nr 1—220). Wydanie książkowe, w którym przeredagowaniu uległa część pierwsza powieści ukazało się w Krakowie w 1910 roku. Niema! natychmiast pisarz rozpoczął pracę nad trzecią częścią Stara Ziemia. Drukował ją

1

Żuławski publikował na łamach „Chimery" tylko tłumaczenia z Iłiblii. „Chimera" 1902. s. 355-366.

2

*Pierwsze wydanie książkowe z 1903 roku, opatrzone mapą księżyca, własnoręcznie rysowaną przez autora, ilustrowane przez A. Procajtowicza, dedykowane było Józefowi Zajączkowskiemu, asystentowi Obserwatorium Krakowskiego.

⁵ Terakoja byfs przeróbką tłumaczonego przez Żuławskiego dramatu japońskiego pisarzu fzumo Takeda.

3

*J. Żuławski, Ijola. Lwów 1912 (wstęp) s, VI.