335

KT IN ARCADIA EOO 335

ciągle widoczna i gdzie utrzymany jeszcze został moment gwałtownego zatrzymania się. /

‘ Patrząc jednak na obraz z Luwru widz odczuwa trudność przyjęcia inskrypcji w jej dosłownym, gramatycznie poprawnym znaczeniu. Wobec braku czasz ki przyjąć trzeba, że ego w Et m Arcadla ego odnosi się do samego grobowca. * Jakkolwiek „mówiący grobowiec" nie był elementem obcym w funernlnej poezji tego czasu, to stanowił jednak pomysł tak niezwykły, że Michał Anioł, który posłużył się nim w trzech spośród swych pięćdziesięciu poetyckich epitafiów ładnego chłopca, uważał za konieczne wyjaśnić czytającemu, że jest to wyjątkowy „grobowiec, który przemówią do tego. który czyta te wiersze”.⁴⁴ Nieskończenie bardziej naturalne jest przypisanie słów nie grobowcowi, lecz osobie w nim pochowanej. Tak jest w 99°/o wszystkich epitafiów, nie wyłączając grobowca Dafnisa u Wergi-liusza i grobowca Phyllis u Sannazara; obraz Poussina sugeruje podobną interpretację, która trawestuje treść łacińskiego zdania z teraźniejszości w przeszłość tym silniej, że zachowanie postaci nie wyraża już zaskoczenia ani przerażenia, lecz spokojną, pełną wspomnień zadumę.

W ten sposób sam Poussin, mimo. że nie dokonuje zmiany werbalnej w inskrypcji, zmusza niemal widza do mylnego tłumaczenia przez odniesienie ego do zmarłej osoby zamiast do grobu: do powiązania et z ego zamiast z Arcadia i dodanie brakującego słowa w formie vixi lub fui zamiast sum. Znaczenie formuły literackiej przerasta rozwój malarskiej wizji i możemy stwierdzić, że£ci, którzy pod wpływem obrazu z Luwru postanowili tłumaczyć Et in Arcadia ego jako „Ja też żyłem w Arkadii", a nie „Ja jestem nawet w Arkadii”, zadali gwałt gramatyce łacińskiej, ale oddali sprawiedliwość nowemu znaczeniu kompozycji Poussina.

Wykazać można, że ta felix culpa faktycznie powstała w samym kręgu Poussina. Jego przyjaciel i biograf Giovanni Piętro Bellori podał w roku 1672 doskonale poprawną i dokładną interpretację inskrypcji, pisząc: „Et in Arcadia ego_t cioć, che il sepolcro si trova ancora in Arcadia, e la Morte a luogo in tnezzo le felicitd” ⁴⁰ (Et in Arcadia ego, co znaczy, że grób można znaleźć [czas teraźniejszy!] nawet w Arkadii i że Śmierć pojawia się nawet pośród szczęścia). Ale zaledwie w kilka lat później (1685) drugi biograf Poussina, jego znajomy Andrć Fćlibien, zrobił pierwszy krok zasadniczy w kierunku odejścia od poprawnej łaciny na rzecz słusznej analizy artystycznej: „Par cette inscription on a voulu marąuer que celui qui est dana cette sśpoulture a vćcu en Arcadie et que la mort se rencontre parmi les plus grandes fślicitez” ⁴⁶ (Poprzez ten napis chciano podkreślić, że pochowany w tym grobowcu żył [czas przesady!] w Arkadii i że Śmierć pojawia się nawet pośród największego szczęścia). Istota pochowana w grobowcu zastąpiła tu sam grobowiec i znaczenie całego zdania odnosi się do przeszłości: to, co stanowiło-kiedyś groźbę, stało się wspomnieniem. Stąd dalszy rozwój prpwadzffdo logicznej konkluzji. Fćlibien nie kłopotał się o et — po prostu je odrzucił i ta skrócona wersja, powtórnie przetłumaczona na łacinę, przetrwała w obrazie Richarda Wilsona, malowanym w Rzymie w 1755 r.: Ego fui in Arcadia. Około 30 lat po Fćłibienie, w 1719 r. Abbe