3 (74)

liczyło się. że srebra zabrali chłopi, że pobili serwisy, nie chodziło o tego rodzaju dobra Tylko o sarno miejsce. Zawsze mówię, że to jest jak u Arystotelesa: każdy kamień ma swoje miejsce i zmierza do tego miejsca. Człowiek też ma takie swoje miejsce. I nie chodzi o to, że ono jest cenne pod względem materialnym. Ważne jest, że można tam pojechać i być. (...) Wiedziałam, że mogę tam przyjechać, że znam lam każdy kąt, każde drzewo, że sadziłam tam las, byłam przy zbiorach. Uczuciowo byłam w tym miejscu zakorzeniona'.

Związek z miejscem urodzenia jest tak silny, że wielu nie może się zakotwiczyć w innym, gdy tamto nie jest dostępne. Wypędzeni z kresów II Rzeczypospolitej, przez cale życie tęsknią do miejsc dawnego zamieszkania, miejsc urodzenia, a nowego miejsca pobytu nie są w stanie oswoić nawet ich dzieci. Podobnie jest z miejscami dzieciństwa, czy wczesnej młodości. Maria Dąbrowska zauważa w 1947 r. na ten temat: Jednym z powodów, że zawsze tak źle czuję się we Wrocławiu, jest, że tu w powietrzu wisi nieutulona nostalgia. Jakby się było niezmiernie daleko od swoich, na wygnaniu. -Jakby tęsknota tych wszystkich wykorzenionych i tu przesadzonych tłumów wydzielała się z nich i napełniała powietrze bolesną melancholią^s. Można powiedzieć: duch miejsca a rebours, obecny przez negację. Ludzie tęsknią do swojego miejsca, nadal uważają za miejsce nie tę przestrzeń fizyczną, którą aktualnie zajmują. Tęsknią do tamtej, z którą czują się związani (przez pojęcia i zachowania). Więcej ich wiąże pojęciowo z tamtą, tej obecnej nie rozumieją, nie są w stanie jej pojąć.

O istotnej roli i sile oddziaływania aspektów pojęciowych w tworzeniu i trwaniu fenomenu miejsca świadczy odporność obcego ducha. Przestrzeń zamieszkiwana przez wiele lat, nawet od urodzenia, ale nie związana z pojęciami dawniejszych pokoleń, tj. nie zbudowana przez siebie (swoich) — nadal pozostaje obca, ergo nie staje się miejscem. Olga Tokarczuk, mieszkająca w Kotlinie Kłodzkiej. w kilkadziesiąt lat po Dąbrowskiej, zauważa nadal trwający problem wyobcowania. Urodzona po wojnie nie pisze jednak o nostalgii, ale o braku oswojenia, pamięci: Nie wszyscy to niby własne miejsce utożsamiają z sobą. Czasem mam wrażenie, że żyjemy tutaj na pozostałościach jakiejś dawnej, odległej cywilizacji. I choć mieszkamy w ich domach, wydaje się często, że są oni tak samo dalecy jak Aztekowie czy Inkowie (...) Te pokolenia Polaków żyjących na ziemiach, które po wojnie zostały przyłączone do Polski, nie zdołały w sensie psychologicznym zakorzenić się tutaj (...) Dla nich ta ziemia mimo dwudziestu lat od zakończenia wojny, pozostała nieoswojona, obca (...). Czy warto inwestować swoją miłość i pracę w ziemię, która jest niczyjaP. Oczywiście odgrywają tu rolę

Skarga li., Innego komu hi o ta nu kędęt, /. Barbarą Skargą rozmawiają k. Janowska i P. Macharski, Znak, Kraków 2008, s. 162

* Dąbrowska M., D^itnnikipomjotne 1945-1949. Tom I, W ybór: T. Drewnowski, Czytelnik, Warszawa 19%, s 134, Wpis pod datą:V 194“ poniedziałek”.

'' Tokarczuk (20nl), s. 4?-49, podkreślenie - Jkl 16 względy psychologiczne (aspekt pojęciowy Cantera), i względy polityczne (ciągle odczuwana niepewność własności). Ludziom zamieszkującym Ziemie Odzyskane dane są atrybuty fizyczne, działania również (żyją tam, niektórzy od urodzenia), ale brakuje pojęć do zrozumienia miejsca. Nie jest to wobec tego ich miejsce. Tokarczuk pisze właśnie o potrzebie pojęć, nazywa to głodem: Głód na mit, głód na opowieść, która scali ten pęknięty świat, która oswoi przestrzeń i czas. (...) Dlaczego postawiono tę małą kapliczkę w lesie? (...) Kto mieszkał w pałacu? Czy to prawda, że na przełęczy stał wiatrak? Dokąd prowadziła droga, która kończy się nagle w łesie? (...) Nasi poprzednicy zabrali swoją pamięć ze sobą, a myśmy zostali wrzuceni w świat bez pamięci'⁰. Te pytania świadczą o tym, że duch miejsca przetrwał, ale jest to duch cudzego miejsca.

2.2. Trwałość ducha miejsca

W poszukiwaniu granicznych parametrów, przy zachowaniu których można jeszcze mówić o miejscu, w dalszym ciągu przedstawiono analizę kilku przykładów trwałości zjawiska.

2.2.1.    Emaus

Emaus w Krakowie to przestrzeń między północnym murem kościoła i klasztoru SS. Norbertanek, korytem Rudawy, która przy klasztorze wpada do Wisły, i wzgórzem Św. Bronisławy. Od czasów średniowiecznych (kościół jest w zrębie romański), właśnie tutaj odbywają się co roku uroczystości odpustowe w drugi dzień świąt Wielka-nocy. Stąd też biegnąca wzdłuż prawego brzegu Rudawy ulica nosi nazwę Emaus. W XX w. fizyczna przestrzeń przedpola klasztoru, na którym stały kramy i zbierali się ludzie, uległa poważnym przekształceniom: powstała pętla tramwajowa na wysokim nasypie, wały przeciwpowodziowe, nie pasująca do otoczenia wysoka zabudowa, w obecnym, XXI stuleciu uzupełniona w równie niedobry sposób. Przestrzeń fizyczna miejsca została zrujnowana. Mimo to, duch miejsca przetrwał w swojej istocie. Wielu nie kojarzy go tak bardzo z historią ewangeliczną Chrystusa i Jerozolimy, a jednak tradycyjne użytkowanie tej przestrzeni trwa.

2.2.2.    Procesja w Będzinie"

Na siłę i odporność miejsca wskazuje też działanie w przestrzeni jakim jest procesja Bożego Ciała w Będzinie, odbywająca się między kościołem parafialnym

Tokarczuk O., Palec Stalina (\v:J Kafka, nr 3/2001, Pr^eio/uy i cenzur), s. 49, podkreślenie - JKJ. ¹¹ Przykład ten zawdzięczam Pani dr łub. Krysrynic Pawłowskie}, prof. PK.

17