5

304 Składnia

Z kolei ten typ zdań współrzędnych bliski jest podrzędnym zdaniom przyczynowym, por.: Ponieważ czuję się samotny, to was zaprosiłem. O interpretacji składniowej decyduje typ spójnika (spójnik ponieważ ma charakter podrzędny, dlatego albo złożone: i dlatego - współrzędny).

Charakterystyczne spójniki wyrażające relację wynikania to przede wszystkim więc, a więc, a zatem, toteż.

zdania włączne

Semantyczna inkluzja jako relacja międzyzdaniowa jest dość rzadka, warto jednak zwrócić na nią uwagę ze względu na typowe wykładniki (mogą być one użyte również w funkcji frazotwórczej). Porównajmy:

(30)    Skończyłam osiemnaście lat, czyli jestem pełnoletnia.

(31)    Człowiek jest istotą społeczną, to znaczy nie lubi żyć sam.

(32)    Buńczukiem, łupem z Wiednia, otrzepywa żarna: słowem wygnała Marsa Ceres gospodarna. (Mick.)

Konstrukcje tego typu, jak łatwo zauważyć, nadają się jako narzędzie analizy semantycznej na zdania metajęzykowe, tj. zdania o języku. Następnik jest w nich bowiem rodzajem semantycznej konsekwencji poprzednika, stanowi więc przyczynek do jego definicji: nie wprowadza nowej informacji, lecz rozwija treść poprzedzającego członu. (Nawet w zdaniu (32) mamy do czynienia nie tyle ze wzbogaceniem wiedzy odbiorcy na temat przedstawianych zdarzeń, ile z żartobliwym zastosowaniem przez poetę romantycznego barokowej figury retorycznej; postacie mitologicznego boga wojny Marsa i bogini płodności i urodzaju Ceres dość często służyły w poezji staropolskiej za stylistyczny ozdobnik). Anna Wierzbicka dostrzegła w spójnikach takich jak czyli, mianowicie, słowem, w wykładnikach typu tzn., tj. ukryty predykat 'mówię’: „czyli = powiem to samo inaczej”.

5.3. Hipotaksa

Struktura zdań złożonych niewspółrzędnie i ich klasyfikacja są analogiczne do struktury i przedstawionego już opisu zdania pojedynczego.

Większość zdań podrzędnych spełnia w stosunku do nadrzędnika rolę analogiczną do członu zdania. W zasadzie każdy - poza orzeczeniem prostym - składnik zdania pojedynczego może być wyrażony frazą zdaniową. Takie zdania składnia klasyczna nazywa uzupełniającymi. Mogą one zajmować pozycję podmiotu w zdaniu nadrzędnym - zdania podmiotowe, orzecznika w orzeczeniu złożonym - zdania orzecznikowe, przydawki - zdania przydawkowe, dopełnienia - zdania dopełnieniowe, i wreszcie okolicznika - zdania okolicznikowe.

Istnieje ponadto typ zdań podrzędnych, które nie tyle uzupełniają, ile rozwijają treść nadrzędnika. Są to tzw. zdania rozwijające. Zdanie nadrzędne jest w takich przypadkach kompletne, podrzędne natomiast, nawiązując do jakiegoś - dowolnego - składnika, wprowadza nową informację. Z punktu widzenia całościowej struktury ten typ zdania podrzędnego nie wypełnia żadnej brakującej pozycji, toteż nie może być konotowany. Tym się tłumaczy niemożliwość bezpośredniego albo spójnikowego łączenia zdań rozwijających. Jedyny sposób połączenia ze zdaniem nadrzędnym ma tu charakter względny: za pomocą zaimka względnego. Przykłady (zdanie podrzędne wyróżniamy graficznie kursywą; wskaźniki zespolenia - drukiem wytłuszczonym):

(33)    Raz po raz ciskał mi surowe i chmurne spojrzenia, co bardzo mię onieśmielało. (Par.)

(34)    Lubił, może z próżności, nazywać się bratem, czego mu Telimena przez przyjaźń nie wzbrania. (Mick.)

(35)    Zima zaczęła się w tym roku bardzo wcześnie, co wszystkich, bardzo zaskoczyło.

(36)    Zima, która zaczęła się w tym roku bardzo wcześnie, wszystkich bardzo zaskoczyła.

Zaimek co jest typowym wykładnikiem stosunku rozwijającego; zaimek który wprowadza także zdania przydawkowe. Od tych ostatnich różni się tym, że nie można zapytać o zdanie rozwijające z użyciem pytajnego który? która? które? Porównajmy:

(37)    Chłopiec, który przyszedł po tobie, bardzo wszystkich rozbawił.

W (37) mamy zdanie podrzędne przydawkowe: Który chłopiec? - Ten, który przyszedł po tobie... Pytanie takie jest w pełni uprawnione, ponieważ przydawka, określając podmiot zdania nadrzędnego za pomocą jakiejś charakterystycznej własności, służy jego identyfikacji, pomaga odbiorcy łączyć treść zdania z rzeczywistością pozajęzykową (ta relacja nazywana jest referencją i budzi coraz większe zainteresowanie lingwistów).

Natomiast w zdaniu (36) podrzędnik nie spełnia roli identyfikującej, wnosi po prostu nową informację. W stosunku do tego zdania nie możemy zapytać: Która zima? - * Ta, która zaczęła się w tym roku bardzo wcześnie. Zdanie rozwijające stanowi odrębną predykację.

W dalszej części zajmiemy się zdaniami uzupełniającymi. Jak w każdej klasyfikacji semantycznej, tak i tu nie możemy mieć pewności, że nasza analiza jest wyczerpująca. Nie to jest też jej celem. Przez cytowane przykłady chcemy skierować Uwagę Czytelnika na najbardziej typowe struktury zdań złożonych.

zdania podmiotowe

Mogą być one frazą zdaniową konotowaną przez nadrzędniki typu Wiadomo, szkoda, bywa, zdarza się, okazało się, ze..:, (To) prawda, jasne, dobrze, pewne,