9

312 Składnia

(103)    Raz tak był tęgi, że dwie odskoczyły głowy. (Mick.)

(104)    Asesor tak dowcipne żarciki umiał komponować, iżby je w kalendarzu można wydrukować. (Mick.)

(105)    Wyznanie własnych błędów jest tak uciążliwe, tak bolesne, że każdy raczej woli je ukryć, zwalić na kogoś innego, obarczyć nimi srogie i nie dające się usunąć okoliczności. (Par.)

(106)    Rozmowa była tak chaotyczna, że nic nie można było zrozumieć. (Żer.)

(107)    W pół godziny tak było głucho w całym dworze, jako po zadzwonieniu na pacierz w klasztorze. (Mick.)

Semantycznie można wśród zdań tego typu wyodrębnić relację porównawczą (jak w ostatnim przykładzie (107)) i skutkową (pozostałe zdania).

zdania celowe:

Typowym wskaźnikiem są w tym typie zdań spójniki aby, żeby (by), np.:

(108)    Pomnij zatrzymać swe konie, byś się przypatrzył jezioru. (Mick.)

(109)    Nie trzeba wielu słów, aby się porozumieć.

(110)    Pozbywałem się wiary, żeby nie być lepszym od mężczyzn i kobiet pewnych tylko swojej niewiedzy. (Mił.)

Takie relacje jak ’cel\ podobnie jak dalej przytaczane przykłady relacji 'przyczynowej’, 'warunku’ i 'przyzwolenia’, są z pewnością semantycznie złożone, a zarazem stanowią podstawę rozumowania, wnioskowania i łączenia faktów. Tu odwołujemy się do ich potocznego rozumienia zgodnie ze znaczeniem słów stanowiących etykiety tych relacji, a używanych w języku ogólnym i reprezentujących pewne ogólne struktury poznawcze.

zdania przyczynowo-skutkowe:

Ujmują one zdarzenia w postaci łańcucha skutku (rezultatu) i przyczyny (bodźca). To pierwsze wyraża zdanie nadrzędne, to drugie - podrzędne. Charakterystyczne wykładniki tej relacji to spójniki bo, ponieważ, gdyż, dlatego, że... Przykłady:

(111)    Żywy organizm reaguje na bodźce dlatego, że ma określone potrzeby.

(112)    Tworzy się świat fikcyjny, ponieważ rzeczywisty uczynił człowieka istotą ułomną lub zawiedzioną. (Par.)

(113)    Mówię, bom smutny i sam pełen winy. (Słów.)

(114)    Teodor zdziwił się ponownie, gdyż wydała mu się jeszcze ładniejsza niż dotąd. (Konw.)

(115)    Ich liście i woń służą grzędom za obronę, bo przez ich liście nie śmie przecisnąć się żmija. (Mick.)

Mniej typowe zdania okolicznikowe przyczyny:

(116)    Ze zamknięty w skorupie niewygodnie siedział, żałowała mysz żółwia. (Kras.)

(117)    Ja zgrzytam zębami, że prawda leży zadeptana w błocie. (Konw.)

Ta forma uporządkowania składniowego wykorzystywana jest do prezentacji naszego rozumowania, toteż częstym podtypem takich wypowiedzeń są zdania z przyczyną hipotetyczną, wyrażające ujawnianą przez mówiącego hipotezę--uzasadnienie, por.: Jeśli nie ma chętnych, zrobię to sama. To musiał być Antoni, skoro wszyscy pozostali mają alibi. Wśród zdań przyczynowych możliwe jest zatem rozróżnienie przyczyny hipotetycznej, zakładanej przez mówiącego, i przyczyny rzeczywistej.

zdania warunkowe:

Do ujawniania tej semantycznej relacji nadaje się na ogół schemat w razie (czego), zdania warunkowe bowiem określają zależności między dwoma zdarzeniami, stanami rzeczy, z których jeden warunkuje drugi. Stąd typowe wykładniki mają postać gdyby, jeśli.

Zdania warunkowe bliskie są semantyce trybu przypuszczającego i tzw. modalności epistemicznej (poznawczej), ponieważ mogą odnosić się do sytuacji nierzeczywistych: tylko możliwych albo zgoła takich, o których wiadomo, że faktycznie nie miały miejsca. W związku z tym zdania warunkowe stanowią jeden z gramatycznych środków wyrażania sądu nadawcy co do prawdopodobieństwa danego zdarzenia lub akcji. Ze względu na modalność epistemiczną wyróżnia się trzy typy zdań warunkowych (trzy modusy):

a)    modus realis (zdania rzeczywiste - wyrażające duży stopień pewności nadawcy co do prawdopodobieństwa akcji):

(118)    Gdyby on przyszedł, oddaj mu ten list.

(119)    Jeżeli tak bardzo chcesz, pójdziemy jutro na ten koncert.

b)    modus potentialis (zdania możliwościowe - mniejszy stopień pewności):

(120)    Jeśli nie czujesz dla mnie nic oprócz dobroci, możem te zaręczyny czas jakiś odwlekać. (Mick.)

(121)    Gdybym był bogaty, nie musiałbym pracować.

c)    modus irrealis (zdania nierzeczywiste, kontrfaktyczne - nadawca jest przekonany, że warunek n i e został lub nie zostanie spełniony):

(122)    Gdyby kózka nie skakała, to by nóżki nie złamała.

(123)    Gdybym sobie zapewnił wolność takimi środkami, dręczyłbym się do końca dni moich. (Par.)

Choć tryb przypuszczający bywa czasem nazywany warunkowym, to zdania okolicznikowe warunku i modalność wyrażana przez ten tryb reprezentują różne zjawiska gramatyczne. Dowodem na to jest choćby fakt, że zdania warunkowe nie muszą być realizowane w trybie przypuszczającym. Mogą to być także zdania oznajmujące i rozkazujące. Porównajmy: