CAM00293

Jerzy Myśliński

Funkcje polskiej prasy konspiracyjnej od połowy XIX w. do 1945 r.

Charakterystycznym elementem postawy części społeczeństwa polskiego wykształconym w dobie zaborów był „instynkt konspiracji”. Jeden z jego przejawów stanowiła podziemna prasa, towarzysząca historii narodu i rejestrująca ją od połowy XIX w. do czasów najnowszych.

Współczesne pokolenia miały niedawno do czynienia z kolejną erupcją „bibuły” zarówno periodyków; jak i książek, broszur i publikacji ulotnych. Fachowo przygotowana bibliografia druków samoistnych i periodycznych z ostatniej dekady notuje od 13 grudnia 1981 r. do czerwca 1986 r. 1454 czasopisma¹. Jeśli nawet ogromną ich część stanowiły efemerydy, to i tak można mówić o piątej wielkiej fali prasy konspiracyjnej w Polsce: po pierwszej z lat 1861-1864; drugiej, od przełomu lat 70. i 80. XIX w. do 1918 r.; trzeciej, z okresu międzywojennego, oraz czwartej — najwyższej — z lat II wojny światowej.

Pierwsza z tych fal miała jednolite oblicze narodowowyzwoleńcze, lecz zróżnicowaną barwę społeczną; w drugiej dominowały wytwory klasowego ruchu robotniczego i w mniejszym stopniu— głównie w początkowym, przedrewolucyjnym okresie — publikacje narodowodemokratyczne, a potem ugrupowań i organizacji niepodległościowych. Nie trzeba dodawać, że obie fale powstały w zaborze rosyjskim, choć bazą ich działania był oczywiście również sąsiedni zabór austriacki. Prasa konspiracyjna w okresie II Rzeczypospolitej — także wyraz „instynktu konspiracji” w zderzeniu z kształtującym się „instynktem państwowym” — to głównie dzieło ruchu komunistycznego, wspomaganego spoza kraju. Drugi jej nurt stanowiły wydawnictwa skrajnych odłamów ukraińskiego ruchu narodowego skierowane przeciw

87

1

[W. i W. Chojnaccy] J. Kamińska: Bibliografia publikacji podziemnych w Polsce 13X111981 -—VI1986. Paris 1988.