Baroook2

przybyło do Wersalu z tej okazji ponad 600. Apollo z wysokości swojego rydwanu złożył hołd królowej, w stówach powitania zawierając zasadnicze przesłanie całej uroczystości: Les droits de Charles Ouint les droits de Charlenia-gne, en ellc (la Reine) avec Icur song henreitsenienf transmis. rendront tom l'univers a son tron sownis (Moine 1984, s. 134). Karuzel stał się pretekstem do zamanifestowania imperialnych dążeń króla zmierzającego do odzyskania prawnie uzasadnionego dziedzictwa swej żony i rozciągnięcia panowania Burbonów nad habsburską Hiszpanią i podległymi jej terytoriami. Po prezentacji uczestników rozpoczęły się gonitwy. Ta czysto sportowa rywalizacja była dla króla i dworskich wielmożów okazją do zaprezentowania rycerskiego przepychu, przejawiającego się w bogactwie kostiumów. Zdaniem jezuity Menestriere’a, autora traktatu poświęconego karuzelom⁵, kostiumy były jednym z najbardziej spektakularnych elementów turniejowego widowiska. Przy projektowaniu wymagały dozy szczególnego „szaleństwa i pomysłowości”. Były nośnikiem konkretnych historyczno-symbolicznych treści.

Na zakończenie dnia, o zmroku w rozjaśnionej dziesiątkami świec i lamp, Królewskiej Alei podano wystawną kolację, której tematem przewodnim były cztery pory roku. (il. 2) W zainscenizowaną na tę okoliczność przestrzeń ogrodową wprowadzono muzyków pod wodzą Jean’a Baptistety Lully,.przebranego za Orfeusza oraz personifikacje pór roku i 48 innych osób w kostiumach alegorycznych i mitologicznych, które podawały do kolacji. W trakcie posiłku miało miejsce wejście baletowe odtańczone przez 12 znaków Zodiaku. Fantastyczny świat personifikacji i alegorii, powołany do życia siłą poetyckiej wyobraźni, przekształcał świat rzeczywisty w teren gry. Elementem decydującym o wymowie uroczystości była muzyka, zespalająca poszczególne części widowiska w jedną, harmonijną całość. Ojej boskim pochodzeniu nie zapominali twórcy uroczystości. Funkcję nośnika treści politycznych i filozoficznych pełnił także taniec, któremu przypisywano największe ze wszystkich sztuk zdolności imitacyjne. Określano go mianem „lustra duszy”. Teorię w obu wypadkach traktowano instrumentalnie dostosowując do wymagań absolutnego monarchy, uzurpatora boskiej mocy.

W ciągu kolejnych dni miały miejsęe komedia Moliera „Świętoszek” wystawiona na marmurowym dziedzińcu oraz balet w trakcie, którego doszło do oswobodzenia rycerzy Rogera uwięzionych na Królewskiej Wyspie (z czasem przekształconej w basen Apolla). Wyspa pełniąca funkcję sceny, zaznaczona została przy pomocy dwóch, ustawionych ukośnie ekranów, skupiających uwagę widzów na centralnym punkcie dekoracji jakim był zamek Alcyny (konstrukcja fajerwerkowa), (il. 3) Efekt perspektywy, tak jak w barokowej scenografii, miał zapewniony jednak tylko widz siedzący na osi. Jego miejsce, stanowiło punkt odniesienia dla komponującego widowisko twórcy. Związanie perspektywicz-

⁵ Menestrier (Pćrc C.-F.), Trai te des tournois, joutes, carrousels et autres spectacles publics,

Lyon 1669. Szczegółowo zawartość traktatu omawiam w wyż. wym. pracy doktorskiej.

80

Joanna Hubner- Wojciechowska nego widoku z określonym miejscem, w którym znajdował się odbiorca umożliwiło artystom zabudowywanie przestrzeni sceny na zasadzie obrazu.

Obok efemerycznych struktur fajerwerkowych przestrzeń pola walki organizowały także unoszące się na wodzie morskie potwory. W czasie trwania pozorowanej bitwy wrażenia‘były stopniowane, widz prowadzony był od stanu podziwu doznawanego w skupieniu wobec mistrzostwa okolicznościowych dekoracji, poprzez zaskoczenie spowodowane nagłym pojawieniem się na scenie niezliczonych postaci w przebraniu, połączone z niepokojem spowodowanym nagłymi zmianami akcji, po kulminacyjne rozładowanie przybierające formę efektownego fajerwerku. Organizatorzy uroczystości ze swobodą korzystali ze zdobyczy włoskiego teatru późnego renesansu i baroku, wprawiając w podziw widzów szybkimi zmianami dekoracji, a także maszynami przeobrażającymi się na ich oczach. Teatr wkroczył do ogrodów wersalskich z całą wiedzą na temat budowania iluzji za pomocą malarstwa perspektywicznego. Obok sięgających swą genezą tradycji teatru antycznego scen architektonicznych i leśnych, wykorzystywanych w przedstawieniach inscenizowanych w Wersalu pod gołym niebem, szczególną popularnością cieszyły się sceny ogrodowe, (il. 4) Zamiast, jednak tworzyć na płótnie iluzję świata przyrody zorganizowanego kunsztem ogrodniczym, ze szpalerami, treljażami, posągami i fontannami, francuscy ogrodnicy projektowali przyrodę na podobieństwo sceny, odwołując się do praw optyki i perspektywy. Ogród tworzony z myślą o społeczności, która sama w sobie stanowiła widowiskową całość, był dekoracją, tłem rozgrywającego się w nim życia dworu i jako taki można go włączyć do historii dekoracji teatralnych. •

Przechadzka po ogrodzie i podwieczorek stały się wkrótce ulubioną rozrywką dworu. Uprzyjemniały je tzw. upominki czyli wytworne niespodzianki odkrywane jakby od niechcenia w trakcie spaceru. Król jako mistrz ceremonii i wielki inscenizator wprowadzał gości w magiczny świat teatru, którego kolejne odsłony stanowiły bindaże zwieńczone strzyżonymi drzewami, boskiety, kwiatowe partery czy wodne baseny.

18 lipca 1668 r. w boskiecie Gwiazdy (nazwa wywodzi się od sześciu zbiegających się promieniście alei) król wydał uroczysty podwieczorek, z okazji podpisania układu pokojowego w Aix La Chapclle⁶. Wzdłuż sześciu alei ustawiono w doniczkach karłowate drzewa dekorowane świeżymi i kandyzowanymi owocami. W centrum boskietu jak na scenie postawiono imponujących rozmiarów stół. Znajdujące się na nim potrawy potraktowane zostały jako elementy dekoracji; zimne mięsa tworzyły groty i jaskinie, pomiędzy którymi biegły doliny pasztetów, nieco dalej wznosiły się zamki z marcepanu i piramidy z suszonych owoców. W kryształowych i porcelanowych wazach mieniły się różnymi kolorami soki, likiery i sorbety lodowe.

Po podwieczorku goście podziwiali przedstawienie baletowe, wystawione w miejscu obecnego basenu Bachusa, a następnie przeszli w okolice basenu Flo-

⁶ A. Felibien, Relation de la feste de Versailles du 18 juillet 1668 (...), Paris 1670.

81

Spektakl władzy w dekoracji ogrodowej czyli uroczystości dworskie w Wersalu