CCF20090605018

1. Środki i cele

Prosty człowiek poproszony o wyjaśnienie pojęcia rozumu z reguły waha się i popada w zakłopotanie. Błędem byłoby dopatrywanie się w tej reakcji mądrości, która jest zbyt głęboka, lub myśli, która jest zbyt zawiła - by dała się ująć w słowa. W rzeczywistości bowiem reakcja ta jest wyrazem poczucia, że nie ma się tu nad czym zastanawiać, gdyż pojęcie rozumu jest samo przez się zrozumiałe, a pytanie - zbędne. Jeśli będziemy nalegać na odpowiedź, to przeciętny człowiek w końcu odrzeknie, że rozumne jest to, co pożyteczne i każdy rozumny człowiek potrafi ocenić, co mu przynosi pożytek. Należy przy tym oczywiście uwzględnić uwarunkowania danej sytuacji, jak również prawo, obyczaje i tradycję; jednak tym czynnikiem, który ostatecznie umożliwia rozumne działania, jest zdolność klasyfikowania, wnioskowania oraz dedukowania w całkowitym oderwaniu od specyfiki treści, słowem - abstrakcyjne funkcjonowanie mechanizmu myślowego. Tę formę rozumu można nazwać rozumem instrumentalnym. W gruncie rzeczy żongluje ona środkami i celami, dobiera sposoby postępowania do celów, które spotykają się z mniejszą lub większą akceptacją i uchodzą za oczywiste. Ta forma racjonalności nie przykłada szczególnej wagi do pytania o rozumność samych celów. Jeśli w ogóle zajmuje się celami, to przyjmuje za pewnik, że one także są rozumne w sensie subiektywnym, tzn. że służą samozachowawczym interesom podmiotu - czy to indywiduum, czy wspólnoty, której trwanie warunkuje przetrwanie indywiduum. Myśl, że cel może być rozumny sam w sobie, z racji swych własnych zalet, bez odniesienia do jakiegoś subiektywnego zysku czy korzyści, jest rozumowi subiektywnemu głęboko obca nawet wtedy, gdy wznosząc się ponad wzgląd bezpośredniej użyteczności, oddaje się on refleksji nad porządkiem społecznym jako całością.