CCF20090702031

OD ŚWIADOMOŚCI DO CZUWANIA POCZĄWSZY OD HUSSERLA

Ja śpię, lecz serce me czuwa... Pieśń nad pieśniami 5, 2

1. NIEPEWNOŚĆ ROZUMU

Husserlowska fenomenologia wkracza na ten poziom żyda ludzkiego, gdzie rozum oznacza odsłanianie się by-tów prawdziwemu poznaniu, tróśżćzącemu się 6 ujęcie ich Wich źródłowej o be cn oś c i, która jest obecnością bytów tożsamych ze sobą, czyli bytów jako bytów. Od pierwszych kroków filozofii zagrożeniem dla rozumu była myśl, że byty mogą się ukazywać w oderwaniu od swojego bycia, że za sprawą znaków lub słów mogą pojawiać się byty bez^# bycia, że przez obrazy ujmujemy tylko podobieństwo, a nie tożsamość bytów, że obrazy je przykrywają lub spływają z nich jak łzy, że skoro może istnieć podobieństwo, może też istnieć pozór i że we wszystkich porządkach przejawiania pozór jest zawsze możliwy. Rozum, jako pewna modal-ność poznania, powinien więc być nieufny wobec niektórych urzekających go gier. Powinien stale czuwać, by nie ulegać iluzjom. Nie wolno spać, trzeba filozofować¹.

Nowość krytycyzmu polegała na odkryciu, że te zwodnicze gry mogą powstawać w samym rozumie, nie zakłócając jego raqonalnego postępowania - że rozum gra w nie, by tak rzec, mimowolnie, i że zatem konieczne jest odwołanie się - przeciwko samej jasności - do rozumu innego niż ten spontaniczny i naiwny; że trzeba czuwać wbrew oczywistości, wbrew jej marzeniom na jawie; że, inaczej mówiąc, konieczna jest filozofia różna od „z drów eg o r o zsądku” i od badań naukowych. Kanty zm, w którym zgodnie dostrzega się „początek końca” filozofii, stanie się momentem zwrotnym w tym wołaniu o filozofię inną niż nauka. Moment ten charakteryzuje oskarżenie iluzji transcendentalnej - radykalnej przewrotności kryjącej się w dobrej wierze lub w rozumie wolnym od wszelkich sofizmów i, paradoksalnie, zwanym przez Husserla naiwnością. Jakby racjonalność, czyli, zgodnie z rozumieniem tego terminu w tradycji Zachodu, absorbcja poznania przez byt, była jeszcze rodzajem upojenia; jakby rozum czuwający nad jasnością swojego widzenia, rozum identyfikujący byt, spał na stojąco lub maszerował niczym somnambulik i wciąż jeszcze śnił; jakby przy całej swej powściągliwości wciąż nie mógł wytrzeźwieć po wypiciu jakiegoś tajemniczego wina.

Ale ta czynność i ten dogmatyzm nadal są interpretowane jako wiedza - bardziej rozległa, jaśniejsza, bardziej adekwatna. Fakt, że rozum może być naiwny i niedostatecznie obudzony, że nie powinien sobie za bardzo ufać, ukazuje się u Kanta w teoretycznej przygodzie, w której rozum, jak zawsze na Zachodzie, obdarzony jest misją prawdy i usiłuje odkryć byt; w której zatem byt, w rozumie lub przez rozum, odsłania się jako byt. Miarą powściągliwości, otrzeźwienia i czujności jest dla Kanta nadal obecność bytu jako bytu lub jasność przed-stawienia (re-prezen-tacji²). Z kolei czujność jest interpretowana jako aktyw-

1

Kiedy mówimy o niepewności rozumu, czyż nie przyznajemy implicite, że rozum jest jasnym widzeniem w świetle bycia, choć stale zagrożonym przez możliwy pozór ukazującego się bytu, przez złudzenie? Ale w mniejszym eseju chcemy podważyć właśnie tę mitologiczną interpretację rozumu, zmierzając do ukazania rozumu jako czuwania, w którym obiektywność i obiektywizacja pojawiają się dopiero na pewnej głębokości, tam, gdzie sen jeszcze się nie rozwiał. To prawda, że język kontestacji, którym się tu posługujemy, pozostaje w swej strukturze on-tologiczny. Ale znaczy to, że poziom jasności, na którym możemy się przebudzić, nie jest byle jaki i że jest on dla przebudzenia się niezbędny. Trzeba to będzie później pokazać.

2

* Lóvinas używa terminu re-presentation -pisanego niemal zawsze w ten właśnie sposób, tj. z wyeksponowaniem przedrostka re-, który jest przedrostkiem powtórzenia: „re-prezentacja” to prezentacja ponowna, czyli przypomnienie. Rzeczywiście, przypomnienie lub reminiscencja to dia Lćvinasa podstawowe akty świadomości, w pewien sposób określające całą jej strukturę czy sposób działania. Jednak w niektórych kontekstach - tam, gdzie również u autora Idei Boga akcent pada nie na reminiscencyjny charakter świadomości, lecz na jej „tetyczność” tub „po-zycjonalność", to znaczy na jej funkcję „ustawiania" bytu „przed sobą", właściwsze wydaje się tłumaczenie słowa re-presentation przez Heideggerowsłde „przed-stawie-nie", choć oba znaczenia terminu należałoby uznać za nierozerwalne. (M.K.)