CCF20091013005

142 Część I. Edukacja zdrowotna — podstawy teoretyczne i metodyczne

Ryc. 6.1. Etapy planowania programu edukacji zdrowotnej (Ewles, Simnett, 2004, s. 84)

Etap 1. Diagnoza potrzeb uczestników i wybór priorytetów

Osoby uczestniczące w zajęciach edukacji zdrowotnej nie są „białą kartą” lub „pustym naczyniem”. Każdy, niezależnie od wieku i środowiska, ma pewien zasób wiedzy i „bagaż” doświadczeń związanych ze zdrowiem i chorobą. Dlatego diagnoza potrzeb uczących się osób jest integralną częścią i pierwszym etapem planowania. Dokonując takiej diagnozy trzeba odpowiedzieć na trzy pytania:

1.    Co tfcjest potrzeba?

Potrzep” jest terminem różnie definiowanym. Na przykład potrzeba to: „coś co jest Konieczne [...], coś bez czego trudno się obejść”¹, „stan, w którym jednostka odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku” (Okoń, 2001, s. 308) „różnica między aktualną sytuacją a sytuacją bardziej pożądaną” (Gilmore, Campbell, 1996, s. 4). Termin ten ma kilka synonimów (np. pragnienie, dążenie, motyw, popęd, instynkt), a także różne znaczenia.

2.    Jakie są rodzaje potrzeb?

Istnieje wiele klasyfikacji potrzeb. Dla edukacji zdrowotnej użyteczna wydaje się propozycja J. Bradshawa², który wyróżnił cztery rodzaje potrzeb społecznych:

•    potrzeba normatywna (ang. normative need) - określana dla danej grupy przez ekspertów, na podstawie różnych kryteriów; różni eksperci mogą formułować odmiennie te potrzeby i nie można ich traktować jako „absolutnie” prawdziwych;

•    potrzeba odczuwana (ang. felt need) - definiowana przez osoby z danej grupy; trudno jest określić, czy są to ich rzeczywiste, aktualne potrzeby wynikające z ich doświadczeń, obserwacji, czy tylko ich chęci, traktowane jako potrzeby;

•    potrzeba wyrażana (ang. expressed need) - przełożenie potrzeb odczuwanych na działania;

•    potrzeba porównawcza (ang. compamtive need) - porównywanie siebie z ludźmi o podobnych cechach i w przypadku stwierdzenia odmienności* odczuwanie potrzeby dorównania im.

3. Dlaczego należy dokonywać diagnozy potrzeb w edukacji zdrowotnej?

Diagnoza potrzeb stanowi logiczify punkt wyjścia dla działań indywidualnych i grupowych. Istnieją co najmniej trzy powody, dla których powinno dokonywać się tej diagnozy w edukacji zdrowotnej:

-    potrzeby różnych osób i grup (w tym także szkół i ich uczniów) są bardzo zróżnicowane i często odbiegają od „wizji” autorów „gotowych” programów, często narzucanych szkołom³;

-    pytanie o potrzeby może rozbudzić zainteresowanie sprawami zdrowia, co ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci i młodzieży, dla których nie są to sprawy, którymi się interesują na co dzień;

-    pytanie o potrzeby i stwarzanie możliwości ich uświadomienia sobie sprzyja zwiększeniu aktywności i motywacji do uczenia się o zdrowiu⁴.

Diagnozowanie potrzeb uczących się powinno być dokonywane nie tylko w pierwszym etapie planowania działań edukacyjnych, lecz także powinno towarzyszyć całemu okresowi realizacji programu, gdyż potrzeby uczestników mogą się zmieniać, co wymaga modyfikacji zaplanowanych działań. Badanie potrzeb uczestników programu po jego zakończeniu może być także wskaźnikiem wykorzystywanym w 'acji jego wyników - porównanie potrzeb na początku i pb zakończeniu zajęć.

Metody badania potrzeb

W piśmiennictwie proponuje się różne metody diagnozowania potrzeb w planowaniu projektów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Jedną z najbardziej złożonych metod oceny potrzeb jest model PROCEDE-PROCEED

1

Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, tom 31, (2001), H. Ziółkowska (red.), Poznań, Wydawnictwo Kurpisz, s. 296.

2

^J J. Bradshaw (1972) The concept ofsocial need., „New Society”, 30 March (za: Tones, Green, 2004, s. 146).

3

   Jest wiele programów, które kierowane do szkól nie znajdują tam zrozumienia lub po jednorazowym wdrożeniu zostają zarzucone. Znany jest mi przykład zespołu hospicjum, który opracował program edukacyjny zapobiegania nowotworom. Nie wzbudził on zainteresowania szkół, co stało się przyczyną frustracji jego autorów.

4

   „Potrzeby stanowią czynnik dynamizujący aktywność człowieka” - M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża (1989) Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa, WSiP; „Potrzebie towarzyszy zwykle silna motywacja...” - Okoń (2001, s. 308).