CCF20101213002

Orientacją badawczą dominującą dzisiaj w światowej bi-bliologii stało się ujęcie funkcjonalne i komunikacyjne, bo książka jest w bibliologii traktowana — według lapidarnego sformułowania Karola Głombiowskiego — jako „instrumen-tum communicationis socialis”⁶. Z wyrastającą z polskiej tradycji nauki o książce⁶ koncepcją funkcjonalną korespondują wypowiedzi teoretyków bibliologii w innych krajach. Odmienna niekiedy terminologia i frazeologia wyraża poglądy podobne, często prawie identyczne. Podejście funkcjonalne reprezentują na przykład liczni autorzy rosyjscy (kategoria „społecznej funkcji książki”), niemieccy (formuła „Vom Autor zum Leser” i „Sozialgeschichte des Bu-ches”), francuscy („le livre - fait social”).

A— jf * * *

Rozwój nauk o informacji i komunikacji wzmocnił w bibliologii tendencję do poszukiwań w badanych zjawiskach przede wszystkim procesów informacyjnych i komunikacyjnych, zaowocował także odpowiednimi modelami teoretycznymi dyscypliny. Kierunek ten również można zaobserwować w piśmiennictwie bibliologicznym wielu państw. Najbardziej znana, i najbardziej radykalna, bo znacznie też poszerzająca pole badań na wszelkie postaci zapisu graficznego (ecrit) jest francuska koncepcja bibliologii jako nauki o „communication ecrite”⁷. Podobnie niemiecki autor York-Gothart Mix jest zdania, że ostatecznym celem badań bi-bliologicznych jest poznawanie procesów zachodzących w społecznych systemach komunikacyjnych⁸.

r

fi

hwr.

\ ł(7'biir/ćo<//' ofo)(«⁾

/■ /

Uniwersalizm i multifunkcjonalność książki pozwala iść jeszcze dalej w poszukiwaniach nowoczesnego modelu badawczego bibliologii i doskonalenia go. Perspektywa komunikacyjna okazuje się bowiem niewystarczająca.

/\

J

Przynajmniej od początków ubiegłego stulecia w literaturze bibliologicznej zaczęło pojawiać się, z czasem coraz częściej, słowo „kultura”, na różne sposoby łączone z książką, biblioteką, drukarstwem, ruchem wydawniczym itd. W ujęciu historycznym szło zazwyczaj o „rolę książki (wydawnictwa, drukarni, biblioteki itd.) w kulturze”, w kulturze danego środowiska i okresu. Zbitka pojęciowa „książka i kultura”

Ź ;.. f.' k/to ctuPn 7,

(.kniga i kultura, book and culture, Buch und Kultur itp.) stała się stopniowo jednym z najważniejszych pojęć w badaniach bibliologicznych. Inna rzecz, że teksty mieszczące się pod takim sformułowaniem tytułowym są tak różne w koncepcji i realizacji, że trudno tu mówić o jednolitym kierunku badawczym. Niekiedy odnosi się nawet wrażenie, że mamy do czynienia z czymś w rodzaju sztandaru czy rytualnego zaklęcia. Pojęcie „książka i kultura” funkcjonuje też w badaniach nad książką współczesną, często w połączeniu ze „społeczeństwem” („książka w kulturze i społeczeństwie”).

Bogactwo zjawisk składających się na obecność książki w kulturze i stopniowe ich poznawanie doprowadziło z kolei do takiej autonomizacji tej problematyki, że zaczęto posługiwać się pojęciem „kultura książki” (kultura knigi lub kniżnaja kultura, book culture, Buchkultur, nawet culture livresque itd.). W piśmiennictwie humanistycznym pojawia się ono w różnych formach, znaczeniach i kontekstach; wyrażane jest poetycko przez Rosjan jako „kosmos książki” (bcejteHuafl khhth), przez Francuzów często utożsamiane z „cywilizacją książki” (civilisation du //Vre), bo książki „poruszyły świat” (Karl Schottenloher) i są „czynnikami zmian” (Elisabeth Eisenstein).

Zwróćmy zatem uwagę na użyteczność tego pojemnego, wielowarstwowego i wieloaspektowego pojęcia _J?kultura książki” jako centralnej dla współczesnej bibliologii kategorii badawczej. Pod tym hasłem zmieszczą się bowiem z powodzeniem i skoncentrują zarówno wszystkie materialne, jak i duchowe aspekty książki. Książka jako przedmiot fizyczny (i zbiory książek: cały nakład, repertuar, uniwersum książek) jest wytworem kultury materialnej i kultury technicznej, i tylko przy uwzględnieniu historii kultury materialnej i rozwoju techniki daje się opisywać. W pierwszym rzędzie materiały piśmienne i narzędzia pisarskie, techniki zdobnicze, introligatorskie i drukarskie determinują kulturę książki każdej epoki i środowiska. Na tej właśnie podstawie książka funkcjonuje jako narzędzie utrwalania tekstów i społecznej komunikacji, tworząc swoje nailieu dzięki funkcjonalnej syntezie tego, co w niej materialne (fizyczne) i tego, co treściowe. Jak pisał K. Głombiowski: „Dopiero w powią-

15