DSC00456 (2)

Rozdział 8

takie jak fraza nominalna, werbalna, przymiotnikowa, przyimkowa itp. Reguły nimi rządzące określają ich wzajemne relacje jak w /!/:

IV

I S -* FN + FW

2.    FN -* /Del/ + N

3.    FW-+CZ + /FN/,

gdzie Sjest symbolem zdania, FN - frazy nominalnej, FW - frazy werbalnej, N -rzeczownika lub zaimka, Cz - czasownika, a Del - określnika danego rzeczownika (np. jest to rodzajnik), strzałka oznacza regułą - „przepisz jako", a nawias pochyły - fakultatywność danej formy. Symbole jcdnoczlonowc, jak N czy Cz, mają już swoje bezpośrednie wejścia do leksykonu, np. takie jak w 121:

m

4.    N chłopiec, maska

5.    Cz-*biegnie, wkłada,

z czego możemy dzięki regułom 1., 2., 3. wygenerować co najmniej dwa sensowne zdania: Chłopiec biegnie i Chłopiec wkłada maskę, choć także bezsensowne typu: * Maska biegnie czy *Maska wkłada chłopca. (Gwiazdka przed zdaniem oznacza jego nicakccptowalność pod wzglądem semantycznym).

Szczególnie uprzywilejowany jest tu symbol zdania, czyli S. Rządzi nim reguła rekurencyjności czy rckursji; można go bowiem wstawiać w postaci zdań wtrąconych do każdej z możliwych fraz, co prowadzi do potencjalnej nieskończoności tworzonych zdań. Reguły frazowe, czyli reguły stricte gramatyczne, są tym jądrem generatywnym kompetencji językowej. Ponieważ reguły te mogą tworzyć zarówno zdania sensowne, jak i bezsensowne: * Maska biegnie czy sławny przykład Chomsky'cgo: * Zielone bezbarwne myśli śpią wściekle - potrzebna jest ich interpretacja semantyczna, aby odrzucić te bezsensowne. Czyni to właśnie składnik semantyczny, który operuje bezpośrednio na strukturze głębokiej.

Przedstawiłam tu gramatykę struktur frazowych w ogromnym uproszczeniu, starając się oddać jedynie jej główną ideę (zainteresowanego czytelnika odsyłam do polskiego wydania pracy Chomsky’cgo Zagadnienia teorii składni, 1982). Zakładam jednak, że mimo tego uproszczenia możliwe będą dalsze rozważania nad istotą kompetencji językowej.

Zajmijmy się teraz pojęciami struktury głębokiej i struktury powierzchniowej. Stanowią one dwa różne poziomy reprezentacji danego zdania. Struktury głębokiej nie możemy obserwować bezpośrednio. Składa się ona z ciągu elementów leksykalnych oraz instrukcji transformacyjnych, np. negacji, pytania itp. Jest efektem zastosowania reguł frazowych do wyodrębnionych elementów z leksykonu. Nie określa jednak znaczenia zdania, czego dokonuje dopiero składnik semantyczny, eliminując ewentualną bezsensowność. Natomiast struktura powierzchniowa pojawia się po wprowadzeniu owych instrukcji transformacyjnych, czyli po zastosowaniu odpowiednich reguł transformacyjnych do ciągu elementów leksykalnych ze struktury głębokiej. Realizację fonetyczną struktury powicrzchnio-104 wej zapewnia składnik fonologiczny.

Reguły transformacyjne w pierwszym modelu kompetencji językowej miały szczegółowy, rozbudowany charakter, np. przekształcania strony czynnej w bierną., Zakładano przy tym, że nic zmieniają one sensu zdania; dlatego interpretacji jego znaczenia mógł dokonywać składnik semantyczny bezpośrednio na strukturze głębokiej. Okazało się jednak na podstawie badań psycholingwistycznych, że pewne transformacje zmieniają sens zdania, np. stosowanie kwanty flkatorów przy zamianie strony czynnej na bierną jak w 131: lii

1.    Każdy w tej firmie zna dwa języki (strona czynna).

2.    Dwa języki są znane każdemu w tej firmie (strona bierna).

Zdanie I. stwierdza jedynie, że osoby pracujące w danej firmie są dwujęzyczne, ale mogą to być różne języki, natomiast zdanie 2. wydaje się sugerować, że idzie o te same dwa języki.

Na skutek występowania tego typu niezgodności modelu z wynikami badań psycholingwistycznych, których celem było sprawdzanie jego realności psychologicznej, dokonano zmiany w postaci tzw. rozszerzonej wersji gramatyki generatyw-nej (Chomsky, 1975) polegającej na przesunięciu interpretacji semantycznej z poziomu struktury głębokiej na poziom struktury powierzchniowej (por. rys. 20.).

reguły frazowe + LEKSYKON

. 131 ■

struktura głęboka reguły transformacyjne struktura powierzchniowa

forma    forma

fonetyczna    logiczna

Rysunek 20. Zrewidowana wersja modelu standardowego

Pojawiły się też kolejne zmiany w modelu (1981). Powstała znacznie bardziej rozbudowana teoria struktur (razowych, tzw. teoria X’ (czyli X z kreską [od ang. X bar]), gdzie X’ symbolizuje wielostopniową składnią struktur frazowych, a X konkretne wejście leksykalne (nic będziemy tu wchodzić w szczegóły tej koncepcji), zredukowano także dość zasadniczo pojęcie transformacji, czyniąc to na dwa sposoby. Po pierwsze, wzbogacono leksykon przypisując każdemu z jego

105