55795 Werbalna
2

RUKMIitf.

tafcie jak fraza nominalna, werbalna, przymioinłkown, praylmkowu lip. Reguły nimi rządzące okrciląją ich wzajemne relacje jak w /I/: łV

1.    S-+FN + FW

2.    FN -♦ /Dci/ + N

3.    FW-* Cz+/FN/,

gdzie Sjest symbolem zdania. FN - frazy nominalnej, FW - frazy werbalnej, N -rzeczownika lub zaimka. Cz - czasownika, a Del - okrcśinika danego rzeczownik ka (np. jesi to rod/ajnik), strzałko oznacza regułę - „przepisz jako", a nawias pochyły - fakultatywność danej formy. Symbole jcdnoczłonowe. jak N czy Cz. mąjąjuż swoje bezpośrednie wejścia do leksykonu, np. takie jak w W:

J3J

4- N—»chłopiec,maska 5. Cz—* biegnie, wkłada,

z czego możemy dzięki regułom I2,, 3. wygenerować co najmnioj dwa sensowne zdania: Chłopiec biegnie i Chłopiec wkłada maskę, choć także bezsensowno typu: 'Maska biegnie czy 'Maska wkłoda chłopca. (Gwiazdka przed zdaniem oznacza jego nicakccptowalnosć pod względem semantycznym).

Szczególnie uprzywilejowany jest tu symbol zdania, czyli S. Rządzi nim reguła rekurcncyjności czy rekursji; można go bowiem wstawiać w postaci zdań wtrąconych do każdej z możliwych fraz, co prowadzi do potencjalnej nieskończoności tworzonych zdań. Reguły frazowe, czyli reguły stricte gramatyczne, są tym jądrem generatywnym kompetencji językowej. Ponieważ reguły tc mogą tworzyć zarówno zdania sensowne, jak i bezsensowne: 'Maska biegnie czy sławny przykład Cbomsky'cgo: 'Zielone bezbarwne myśli śpią wściekle — potrzebna jest ich interpretacja semantyczna, aby odrzucić tc bezsensowne, Czyni to właśnie składnik semantyczny, który operuje bezpośrednio na strukturze głębokiej.

Przedstawiłam tu gramatykę struktur frazowych w ogromnym uproszczeniu, starając się oddać jedynie jej główną ideę (zainteresowanego czytelnika odsyłam do polskiego wydania pracy Cbomsky'cgo Zagadnienia teorii składni, 1982). Zakładam jednak, 2e mimo tego uproszczenia możliwe będą dalsze rozważania nad istotą kompetencji językowej.

Zajmijmy się teraz pojęciami struktury głębokiej i struktury powierzchniowej. Stanowią one dwa różne poziomy reprezentacji danego zdania. Struktury głębokiej nic możemy obserwować bezpośrednio. Składa się ona z ciągu elementów leksykalnych oraz instrukcji transformacyjnych, np. negacji, pytania itp. Jest efektem zastosowania reguł frazowych do wyodrębnionych elementów z leksykonu. Kie określa jednak znaczenia zdania, czego dokonuje dopiero składnik semantyczny, eliminując ewentualną bezsensowność. Natomiast struktura powierzchniowa pojawia się po wprowadzeniu owych instrukcji transformacyjnych, czyli po zastosowaniu odpowiednich reguł transformacyjnych do ciągu elementów leksykalnych ze struktury głębokiej. Realizację fonetyczną struktury powicrzchnio-104 wej zapewnia składnik fonologie zny

Reguły trunr. formacyjne w pierwszym modelu kompetencji języtoiwc; imały «/c/cg6łnwy. rozbudowany charakter, np. pr/eb/tAkanw itnmy czynni] w - in.

Ufej Zakładano przy tym. że nie zmieniają one nemu /dama; dlatego interpretacji jego znaczenia mógł dokonywać składnik semantyczny bezpośrednio na araktu. nc głębokiej. Okazało cię jednak na podstawie badali psycboltngwMiyc/nycb, że pewne tnf IbmiBi je nmcmają sona zdania, np. stosowanie kwwMyfikiturAw przy zamianie strony czynnej na bierną jak w /3/:

W

Ii Każdy w tej firmie zna dwa języki (strona czynna i 2. Dwa języki tą znane każdemu w tej firmie (strona bierna).

Zdanie I. stwierdza jedynie, że osoby pracujące w danej firmie są dwujęzyczne, ale mogą to być różne języki, natomiast zdanie 2. wydaje się sugerować, te idzie o te same dwa języki.

Na skutek występowania tego typu niezgodności modelu z wynikam badań piycholtngwłatycznych. których celem było sprawdzanie jego realności pry ekologicznej, dokonano zmiany w postaci tzw. rozszerzonej wersji gramatyki genezmyw-nej (Chomsky, 1975) polegającej na przesunięciu interpretacji semantycznej z poziomu struktury głębokiej na poziom struktury powierzchniowej (pot rys. 20 i

reguły frazowe + LEKSYKON

^ i

struktura głęboka

i

reguły transformacyjne struktura powierzchniowa

m forma    forma

f fonetyczna    logiczna

Rysunek 20. Zrewidowana wersja modrlu standardowego

Pojawiły się też kolejne zmiany w modelu (1981). Powstała znacznie bardziej rozbudowana teoria struktur frazowych, tzw. teorio X* (czyli X z kreską {od ang. .V bor]), gdzie X' symbolizuje wielostopniową składnię struktur frazowych. I X konkretne wejście leksykalne (nie będziemy tu wchodzić w szczegóły tej koncepcji). zredukowano także dość zasadniczo pojęcie transformacji, czyniąc to na dwa sposoby. Po pierwsze, wzbogacono leksykon przypisując każdemu z jego

105