DSCN2148

44

APOKALIPTYKAI ESCHATOLOGIA STAREGO TESTAMENTU ^

John J. Collins

BIBLIOGRAFIA

1 CanoH U. When Prophecy Failed (NT 19“9) Charlcsworth J. H. OTP. Collins JJ.. The Apocalyptic Ima gination (NT 19841 Daniel u uh an Introduction to Apocalyptic Uteralure (GR. 198-ł) (red ). .Apocałypse: The Morphology ofd Genre (Scmcu 14; Chkro. 19~9) Goc H „\nfang und Endc der Apokalyptik. dargestellt am Sachar-jabuch'. ZTK "0 (19’3) 20-49 Gruenwald 1.. Apocalyptic utul \ferkavah Mysticism (Lctdcn. 1980). Hanson PO.. .Apocałypse (ienrc .Apocalypticism", IDBSup 2" 34: The Down ofAptKolypttc (PhL 19“ 5); (red.). Visionariesand Their Apocalypses (PhL 1983) Hellholm D. (red ). Apo-cafypticism In the Mediterranean World and the Sear Eos! (Tiihingcn. 1983) Hcngcl \\..Judaisnt and Helle-nism łPhi. 1974). Knibb M.A.. .Prophecy and the Emcr* gencc of the Jewish Apocalypses’, IsraeTs Prophetic Tra-

dltlon (Fot. P.R. Acroyd; red. R. Coggins i in^ Cambridge, 1982) 155-180. Koch K.. The Redtscovery of Apocalyptic j (Napcnillc. 1972): The Prophets, 2 L (Phi, 1984); (red.) Apokalyptik (Darmstadt. 1982). Plógcr O.. Theocracyand Eschatology (Richmond. 1968). Rowland C , The Open Hca ren A Siudy of Apocalyptic injudalsm and Oirtslla-nity ( W. 1982). Rowlcy H.H.. The Reletance ofApoca•    ]

lyptłc (Grccnwood, 1980). Russcl D.S., The Method and MessageofJewish Apocalyptic (\^}h\, 1964). SchraiihabU.

The Apocalyptic Morement (Nash, 1975). Sparks H.F.D. red.. AOT. Stonc M.E.. .Apocalyptic Literaturę*. Jewish Wr/thigs of the Second Tempie Period (CRINT 2; Phi, 1984) 383-441: Scrlpture, Sects and Vlslons (Phi, 1980) Wan-ke (i.. .Prophecy and Psalms in the Pcrsian Period", CHJ 1.162-188.

2

PLAN

Rozwój historyczny: od proroctwa do apoka-iiptyki (J 3-24)

(I) Definicje (S 3-4)

(A)    Eschatologia ($ 3)

(B)    Apokaliptyka ({ 4)

( U ) Wczesne proroctwo powygnaniowc ( f 5-11)

(A)    Deuiero-Izajasz (J 5-6)

(B)    Aggcusz (J 7)

(C)    Zachariasz (J 8)

(D)    Ezechiel 40-48 ($9)

(E)    Tryto-Izajasz (J10-11)

(m) Wyrocznie o niepewnym datowaniu (112-18)

(A)    Malachiasz (J 13)

(B) Jocl (J 14)

(O Ezechiel 38-39 (5 15)

(D)    Zachariasz 9-14 ($ 16)

(E)    Izajasz 24-27(5 17)

(F)    Miejsce proroctwa eschatologicznego (j 18) (IV) Apokaliptyka (§ 19-24)

(A)    1 Hen (§ 19)

(B)    Daniel (§ 20-21)

(C)    Rozprzestrzenianie się idei apokaliptycznych (5 22)

(D)    Wpływ na chrześcijaństwo ($ 23)

(E)    Wartość teologiczna (J 24)

1443-51 Apokaliptyka i eschatologia Starego Testamentu    889

ROZWÓJ HISTORYCZNY: OD PROROCTWA DO APOKALIPTYKI

1    (I) Definicje. Eschatologia i apokalipty-ku to określenia wieloznaczne, których uczeni używają dla oddania różnych treści.

(A) Eschatologia. Eschatomicl oznacza dosłownie naukę o rzeczach ostatecznych (-> Zarys teologii ST83.164). Określenie to wprowadzono do teologii systematycznej w XIX w. na oznaczenie tego wszystkiego, co wiąże się z sądem po śmierci i końcem świata. W biblistyce termin ten ma szerszy zakres, dotyczy oczekiwania decydującej zmiany w biegu dziejów, spowodowanej przez interwencję Boga. Proroków interesował głównie los Izraela i Judy. Amos stwierdzając: .Dojrzał do kary lud mój izraelski" (Am 8,2), nic przewidywał końca świata, jedynie koniec Izraela rozumianego jako rzeczywistość polityczna. Niemniej jednak warto zauważyć, że prorocy posługiwali się często obrazami kosmicznymi - mówili o szczególnych kryzysach historycznych, jak gdyby powodowały one zniszczenie bądź odnowę świata. Tak np. Jr 4,23 mówi o zagrażającej inwazji babilońskiej, posługując się wizją kosmicznego spustoszenia: .Spojrzałem na ziemię - oto zupełny bezład"; Izajasz ukazuje panowanie przyszłego króla, używając słów opisujących zmiany w przyrodzie (Iz 11,1-9)- Nic sposób jednak wyraźnie oddzielić eschatologii narodowej (zainteresowania przyszłością Izraela) od eschatologii kosmicznej (zainteresowania przyszłością świata), i to nawet u proroków przed wygna-niowych. Scenariusz kosmiczny prawdopodobnie ma swe źródło w języku kultu, który postrzegał w Bogu Izraela sędziego całej ziemi (Ps 98,8--9). Eschatologia osobowa. zainteresowana losem jednostki po śmierci, nabrała znaczenia dopiero pod koniec okresu ST, w literaturze apokaliptycznej, gdzie zazwyczaj omawia się ją w kontekście oczekiwań narodowych i kosmicznych.

4    (B) Apokaliptyka. Termin „apokalipty

ka” wywodzi się od gr. słowa apokalypsis - „objawienie", jednocześnie jest to tytuł ostatniej księgi Biblii. Toczy się szeroka dyskusja na temat samej terminologii (zob. P.D. Hanson, HBMl 465-488). Panuje ogólna zgoda co do tego, że główny trzon żydowskiej literatury apokaliptycznej powstał w okresie od 200 r. przed Chr. do 100 r. po Chr. i obejmuje oprócz kanonicznej Dn takie pisma pscudoepigraficzne, jak 1 Hen, 2 Hen, 4 Ezd,

2    Ba, 3 Ba oraz Apokalipsa Abrahama (zob. Koch. Rediscouery 23). Niektórzy' uczeni koncentrują się na formie literackiej tego materiału będącego objawieniem tajemnic nieba (np. Rowland, Open

Heaven\ H. Stcgcmann w: I). Hellholm | red.). Apo-calypticlsm 495-530). Z tej perspektywy w izje Za 1-6 można by uważać za najstarszą apokalipsę (tak H. Gcsc, YTK (1973) 2049). Inni zwracają uwagę raczej na treść owej literatury, zwłaszcza na jej przesłanie eschatologiczne (E.P. Sandcrs w: Hellholm {rcd.lApocaiypticism 447459). Jednak nawet tutaj ujawniają się różnice. P.D. Hanson akcentuje głównie eschatologię kosmiczną, wyrażoną językiem mitologicznym, postrzega więc .świt apokaliptyki" w takich dokumentach wczesnego okresu powygnaniowego jak Tryto-Izajasz. Pozostali przywiązują większe znaczenie do eschatologii osobowej w pismach okresu hellenistycznego (tak Collins w. Hanson (red.), Vislonaries 61* -84; tom zawiera szeroką gamę opinii). Reprezentujemy tutaj stanowisko, iż apokalipsę określa zarówno forma, jak i treść chodzi o literaturę objawieniową, powstałą za sprawą anioła bądź innej istoty niebieskiej, literaturę zainteresowaną światem transcendentnym zamieszkanym przez aniołów oraz transcendentną eschatologią, mającą wymiar osobowy i kosmiczny (szerzej zob. Collins [red.) Semeia 14 oraz Apocalyptic Imagination, rozdz. 1). Zgodnie z tą definicją, najstarsze apokalipsy znajdują się w 1 Hen oraz w Dn - a więc pochodzą z okresu hellenistycznego - jakkolwiek mają one wiele wspólnego ze starszymi tradycjami. Inne opracowania klasyfikuje się jako apokaliptyczne na podstawie tego, czy przypominają pod tym czym innym względem apokalipsy jest to jednak z konieczności płynne określenie 5 (II) Wczesne proroctwo powygna-niowe.

(A) Deutero-Izajasz. Okres powygna-niowy został zapoczątkowany przez anonimowe wyrocznie zawarte w Iz 40-55. Rozpoczynający' werset: „Pocieszcie, pocieszcie mój lud! - mówi wasz Bóg" (Iz 40,1) wskazuje na ważną zmianę znaczeniową w historii profetyzmu. Prorocy epoki przedwygnaniowej głosili zarówno ocalenie, jak i zniszczenie, kładli jednak nacisk na sąd. W Iz 40--55 akcent przesuwa się, by uwydatnić oczekiwanie ostatecznego, trwałego zbawienia. Deutero--Izajasz widział uwolnienie jeńców żydowskich z Babilonii jako wydarzenie o znaczeniu kosmicznym. Według Ezd 1,14 wygnanie skończyło się wraz z dekretem Cyrusa, króla perskiego. Jednak zdaniem proroka rozstrzyga jący dekret został promulgowany przez niebiańską radę Pana (40,3-6). Izrael został ocalony raz na zawsze i nigdy juz nie dozna wstydu (45,17). Odtąd również inne naro-