DSCN2207

KOMEN1 \k; do STAREGO iim \MI \ 11

ogromną rozmaitość ora/ ol xvność perspektyw i nuxvwów możliwych <lo przyjęła przez kolei* ne ugrupowania, którym wydawały się one wzniosłe i przydatne. Dlatego w szerszym sen-sic można mówić o kontynuaclh którą można np. dostrzec w fakcie, że niektóre motywy eschatologiczne i mesjańskta, powstałe w VI w. przed Chr. zostały podjęte I odniesione do nowych sytuacji w li w. przed Chr. Podobnie niektóre cechy programu reformatorskiego 1‘zdra-sza siały się znamieniem judaizmu faryzeuszów w okresie rzymskim. a pierwsi uczniowie Jezu-sa interpretując życie i orędzie swego Mistrza, odwoływali się do takich motywów, jak Sługa JHWH czy podjęta przez Boga Inicjatywa w celu zbawienia pogan. Rozmaito*.'¹ tradycji, której nie da się sprowadzić do zwykłego dualistycznego pojmowania okresu Drugiej Świątyni, stanowi klucz do zrozumienia wielorakich możliwości mierpretua-jnych obecnych w późnej biblijnej i wczesnej pobiblijnej religii - możliwości. które stały się elementami konstrukcyjnymi wspólnot - zarówno żydowskiej, jak i chrześcijańskiej - wyrosłych z korzeni ukrytych w Biblii hebrajskiej.

Wspólnota żydowska walczy o zachowanie swojej tożsamości: okres hellenistyczny

Zażarta walka między Grekami a Persami o kontrolę nad wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego została rozstrzygnięta na korzyść Greków dzięki błyskawicznym podbojom Aleksandra Wielkiego w łatach 332-322 przed Chr. Kultura hellenistyczna, która zaistniała za sprawą takiego obrotu wydarzeń, okazała się zupełnie inna od kukury perskiej, w ramach której Żydzi żyli niemal od dwóch stuleci. Persowie na ogół pozwalali Żydom żyć według ich własnych zwyczajów religijnych i społecznych, natomiast władcami hellenistycznymi powodowało - z różnym stopniem gorliwości - pragnienie szerzenia tego, co było - według ich mniemania - wyższą kulturą, mająca stać się podstawą nowego ładu świata. Podbite narody na ogół były otwarte na heilenizację. w której widziano środek osobistego awansu, dzięki karierze w administracji państwowej, handlu czy wojsku. Punktem wyjścia było opanowanie języka greckiego, co często wiązało się z przyjęciem niektórych aspektów religii i stylu życia macedońskich nauczycieli.

Żydzi w Palestynie i w diasporze nie pozostawali obojętni na ten wpływ. W III w. przed Chr.. kiedy Palestyna pozostawała pod kontrolą Ptolemeuszy, sprawujących władzę z Egiptu, Żydom - zarówno w ojczystym kraju, jak i w Egipcie - wolno było żyć zgodnie z Torą, jak za czasów perskich. Macedończycy niejednokrotnie okazywali szacunek prawom i obyczajom Abr:i. luma i Mojżesza, a apologeci żydowscy rzadko kiedy rezygnowali z okazji, aby wskazać na więzi łączące swoich przodków z boluicniinJ gar-kłmł i wykazać wyższość monoteizmu mozai-stycznego nad polltci/mem pogańskim. Idee hellenistyczne wywierały duży wpływ na myśl żydowską częściowo dlatego, że wzajemne stosunki były w zasadzie wolne od napięć. W liglp. cie, gdzie żydowscy członkowie społeczności pozostawili po sobie więcej świadectw niż w większości innych części diaspory, spotykamy Żydów, którzy przyjmują imiona greckie, starają się zdobyć klasyczne wykształcenie, jakim chlubią się ich władcy, i dochodzą do ważnych stanowisk w handlu i administracji. Chociaż zdarzają się przypadki, żc Żydzi całkowicie porzucają tradycję swoich przodków obierając nowy styl życia, to jednak o wicie częściej podejmowano wysiłki, by przystosować religlę Mojżesza eta kultury greckiej. Właśnie w tym środowisku w III w. przed Chr. powstała Scptu-aginta (LXX), przekład Biblii hebrajskiej na język grecki, oraz wiele pobożnych opowiadań i pism historycznych rozwijających tematykę żydowską w stylu greckim. Zwłaszcza w Aleksandrii rozwijała sie i kwitła elita żydowska, kultywująca tradycję żydowsko-hellenistyczną, której najwspanialszym owocem stały się w I w. po Chr. dzieła Filona.

Godnym uwagi przypadkiem rodziny żydowskiej. która uzyskała rozgłos w służbie Ptolemeuszy, jest rodzina Tobiasza, dowódcy Am-manitis. położonej na wschód od Jordanu. W archiwum gromadzącym korespondencję, a należącym do niejakiego Zenona, który służył u Apoloniusza, aleksandryjskiego ministra finansów, odnajdujemy listy Tobiasza, wysyłane nic tylko do ministra finansów, ale do samego króla. W ustroju, który chciał ściśle kontrolować aktywność handlową wszystkich uzależnionych krajów, Tobiasz pełnił ważną służbę, zapewniając siłą oddziału wojskowego, którym dowodził, bezpieczeństwo w strategicznym obszarze graniczącym z królestwem Nabatejczyków. Stojąc na czele tej placówki Tobiasz utrzymywał też wpływowe związki z Jerozolimą, po pierwsze dzięki poślubieniu siostry najwyższego kapłana Oniasza II, po drugie dzięki synowi swemu Józefowi i wnukowi Hirkanowi, którzy kontynuowali rodzinną tradycję służenia hellenistycznym władcom, w zamian za wspaniałomyślnie przyznaną im część zebranych przez nich podatków (Ant. 12,4).

Chociaż sama Jerozolima nie przedstawiała dla władców hellenistycznych specjalnego znaczenia, miasto zachowało przywódczą rolę dla rozproszonej w świecie wspólnoty żydowskiej.

Z całej diaspory płynęły od wiernych składki na

yiynię. a od Jerozolimy oczekiwano roz* _r/yjinlv^ ^w kwestiach prawnych. Minio łź hel-_knl$iyczny ruch reformatorski miał zagorzałych ₍\_v,'lenników w Jerozolimie, zwłaszcza w krę-„ _u h popierających Ptolemcuszów, były też gru-pj podzielające bardziej tradycyjne rozumienie jutltiłzniu i zdecydowanie przeciwstawiające się Lgloścl wobec obcych władców. Okazało się _l0 w połowie III w. przed Chr., kiedy najwyższy kapłan Oniasz II odmówił przesłania Ptołe-flieiiszom wyznaczonego trybutu, najwyraźniej w geście sprzeciwu wobec wpływów hellcnlza-cyjnych z Egiptu. W dowód swej lojalności reprezentowana przez Józefa, syna Tobiasza, frakcja proptolcme|ska śpiesznie przekazała cały trybut do Egiptu.

Ze względu na strategiczne znaczenie Jerozolimy w życiu Żydów z wszystkich krajów oraz z uwagi na obecność w tym mieście zarówno ugrupowań tradycyjnych jak i hellenizu-jących. Miasto Święte musiało znaleźć się w samym oku cyklonu z chwilą dojścia przez siły walczące o pobożność Żydów do newralgicznego punktu. Bój bowiem toczył się o samo określenie istotnych elementów wiary żydowskiej. a sprawa ta była zbyt złożona, by można j.i było sprowadzać do prostego utożsamienia tradycjonalistów z prawdziwymi Życiami, a Żydów ulegających hellenizacji z apostatami. Postępowi Żydzi w Jerozolimie, podobnie jak w Egipcie, byli dumni z przeniesienia swoich rodzimych tradycji do języka, jakim posługiwał się świat hellenistyczny, i oczywiście nie dostrzegali żadnej zdrady w tym zbliżeniu się myśli Mojżeszowe) I myśli greckiej. Księga Kohele-ta, pochodząca ze znacznie wcześniejszego okresu, pokazuje, jak można było połączyć obce idee z tematami rodzimymi, by znalazły uznanie we wspólnocie. Bardziej jeszcze pouczająca jest Księga Syracha, napisana około 190 r. przed Chr. po hebrajsku w ojczyźnie Żydów I odzwierciedlająca znaczne wpływy greckie, a później przetłumaczona na język grecki przez wnuka autora, by służyła intelektualnie aktywnej wspólnocie Żydów w Egipcie, i w całym tym procesie zachowująca głęboki szacunek dla Tory Mojżeszowej, dla długiego łańcucha przywództwa religijnego w historii Izraela, dla autorytatywnej roli najwyższego kapłana i powagi nowych nauczycieli mądrości (później zwanych rabinami).

Wśród Żydów, którzy nauczyli się języka greckiego i zasmakowali w literaturze i filozofii hellenistycznej, byli ludzie postępowi, usiłujący wykazać, że religia Mojżeszowa nie kłóci się z myślą grecką, ale streszcza to, co w niej było najcenniejsze, i wskazuje na jej źródło i jej ostateczny zamiar, ale tak samo szczerzy byli przywódcy, jak najwyżsi kapłani Oniasz II, Szymon Sprawiedliwy, i Oniasz 111, którzy obawiali się, że nowe zwyczaje greckie podważają sama istotę wiary przodków.

Tragiczny konflikt, rozdzierający wspólnotę żydowską w II w. przed Chr., miał więc głęl* j kie korzenie w samej wspólnocie, ale bezpośrednie jego przyczyny wiązały się ściślej ze światową polityką owego czasu. Na przełomie- II i HI w. przed Chr. mieszkańcy Jerozolimy zostali wciągnięci w nie kończące się walki o kontrolę nad Palestyną między Selcucydaml i Ptolemeuszami, czyli między częścią syryjską i częścią egipską dawnego imperium Aleksandra. W ostatnich dziesięcioleciach III w. przed Chr losy Palestyny ważyły się; Ptolemeusze walczyli o zachowanie kontroli nad krajem, odpierając agresywne poczynania Ant locha III Wielkiego. Ponieważ najhardziej chciwymi poplecznikami Ptolemcuszów byli ludzie czerpiący największe korzyści z łączenia interesów żydowskich i hellenistycznych (przykładem może być historia rodziny Tobiadów), było naturalne, że ci, którzy szukali ocalenia tradycji przed asymilacją hellenistycznych wartości, dostrzegali swój najlepszy interes w opowiedzeniu się za Seleucy-daml. Dla nich Antioch III byl wybawicielem, a jego zwycięstwo nad Scopasem, dowódcą Ptolemeusza V, w bitwie pod Paneas w 200-199 przed Chr., było prawdziwym darem Boga. Antioch 111 docenił poparcie najwyższego kapłana. Szymona Sprawiedliwego, I innych członków ugrupowania opowiadającego się za Seleucyda-mi, udzielając pomocy świątyni i aprobując polubowną politykę prowadzoną niegdyś, w czasach Ezdrasza, przez władcę perskiego, a kontynuowaną przez Aleksandra i Ptolemeuszy w III w. przed Chr., a mianowicie politykę przyznająca Żydom szczególne pozwolenie na życie zgodne z .prawami przodków', czyli z Torą Mojżeszową.

Mimo iż następca Antiocha Wielkiego, Se-leukos IV, z początku realizował politykę ojca, niebawem sprawy przybrały inny obrót. Król. głęboko zobowiązany wobec Rzymian po zawarciu traktatu w Apamea (188 r. przed Chr.), zapoczątkował praktykę napadów na świątynię, co w następnych dwóch dziesięcioleciach miało stać się nieomal zwyczajem. Sprawy pogorszyły się wraz z objęciem tronu przez Antiocha IV Epifanesa w 175 r. przed Chr Coraz więcej mieszkańców Jerozolimy zaczęło uświadamiać sobie, źe mocarstwo, które obiecywało zwiększyć bezpieczeństwo wspólnoty żydowskiej, zamierza przypuścić najostrzejszy atak na wiarę żydowską od podboju babilońskiego. Dezintegracji sytuacji w Judei sprzyjały czynniki zarówno wewnętrzne, jak i międzynarodowe. Opor-tunisryczne grupy ulegające hellenizacji ponownie skupiły uwagę na osobie nowego króla, z którym wiązały nadzieję na poparcie swych interesów, i przekonały go, aby zmienił trądy-