DSCN2208

KOMENTARZ DO STAREGO TESTAMENTU

cvina politykę zezwalane) pobożnym Żydom na przestrzeganie przykazań Tory. Jazon, którego greckie imię dobrze odzwierciedla jego kulturowa orientację, nabył urząd najwyższego kapłana od króla Seleucydów, zastępując na tym stanowisku swego brata Oniasza III. Pod jego przy wództwem status Jerozolimy uległ zmianie: z miasta żydowskiego przeobraziła się ona w grecka polis, nazywaną teraz Antiochia, co oznaczało głośne zwycięstwo skrajnych zwolenników kultury hellenistycznej i bolesne upokorzenie dla Żydów tradycyjnych (2 Mch 4,7-17). Jerozolima znalazła się więc w granicach imperium światowego obok takich miast jak Aleksandria i Antiochia! Był to olbrzymi krok naprzód dla tych, którzy postulowali pełne upodobnienie się do kultury’ hellenistycznej we wszystkich jego aspektach, włącznie z gimnazjami, kultem państwowym, nauczaniem młodzieży żydowskiej filozofii i literatury greckiej, finansowanym ze skarbca świątynnego.

Jak gdyby mało było Jeszcze wszystkim, oprócz najbardziej głośnych zwolenników kultury hellenistycznej, dowodów, źe atakowana jest wiara przodków, szybko nastąpiły nowe wydarzenia, które jeszcze bardziej wzmogły kryzys. W171 r. przed Chr. Menelaos, radykalny zwolennik kultury hellenistycznej, nie mający dziedzicznych związków z rodziną najwyższego kapłana, wymanewrował Jazona i nabył stanowisko najwyższego kapłana za cenę, która zmusiła go do zajęcia aktywów świątyni i dotkliwego podniesienia podatków płaconych przez ludność żydowską. Jak gdyby nie dość było wstydu i upokorzenia, sam An-tłoch, wracając po stoczonej w Egipcie bitwie, wszedł do świątyni i zrabował wielkie mnóstwo srebra i złota, w tym naczynia do składania ofiar. Momentem krytycznym buntu był 167 r. przed Chr., gdy mury Jerozolimy zrównano z ziemią i dokończono transformacji miasta w grecka polis wznosząc Akrę, cytadelę, w której przebywali przywódcy stronnictwa opowiadającego się za hellenizacja oraz ich obcy sojusznicy. Niedługo potem Antioch wydał dekret zakazujący zachowywania szabatu i świąt żydowskich, zabraniający obrzezania i nakazujący spalenie zwojów Tory. Zamiast dotychczasowych świętych ofiar składano teraz na ołtarzu świnię, a świątynię oddano Zeusowi Olimpijskiemu, którego posąg miał się stać przedmiotem kultu (2 Mch 6,1-6).

Trudno wyobrazić sobie bardziej dotkliwy atak na samą istotę wiary żydowskiej. Zwróciliśmy już uwagę na bogatą rozmaitość tradycji charakteryzującej okres perski i hellenistyczny: temat ściśle określonej tożsamości żydowskiej był w niej rozwijany obok tematu powszechnej władzy Boga, a skrupulatnemu objaśnianiu Tory Mojżeszowej towarzyszyły próby przekładu myśli żydowskiej na pojęcia greckie, tęsknota za powrotem rządów Dawida - mchy pobożności ludowej, uznaniu dla najwyższych kapłanów ■ wzrastający autorytet mądrych nauczycieli. Jeśli chodzi o Antłocha IV oraz |cgo zwolenników. na uwagę zasługuje fakt, żc przypuścili frontalny atak na wszystkie te tradycje, przyczyniając się do silnego zespolenia skądinąd zasadniczo różnych elementów wspólnoty żydowskiej w zdeterminowany mch oporu.

Wspólny niemal wszystkim ówczesnym żydowskim grupom religijnym byl głęboki szacunek dla Tory. Pomimo różnic w szczegółach Interpretacyjnych i postawie wobec zwolenników filozofii greckiej, Torę darzono czcią jako szczególny dar Boga dla Izraela. Tożsamość żydowska była związana z Prawem Mojżeszowym i niezależnie od (ego, co działo się w święcie powstających i upadających potęg, niezmienna pozostawała jedna prawda, a mianowicie: prawda o więzi Izraela z Jedynym prawdziwym Bogiem na zasadzie posłuszeństwa Torze. Dlatego bez względu na to, na jakie prawa powoływali się obcy władcy, traktujący naród żydowski jako wasala, nie mógł się znaleźć wśród nich nakaz anulowania żydowskiego prawa do bycia posłusznym Prawu Bożemu.

Perłą w koronie Tory było przykazanie oddawania czci tylko jednemu Bogu - JHWH. Na podstawie tego przykazania rozwinął się kult świątynny oraz przeświadczenie, źe bezpieczeństwo Izraela opiera się na niewidzialne) obecności Boga w tym świętym sanktuarium. Teraz ołtarz, na którym składano należne ofiary Bogu, dźwigał odrażającą żertwę świętokradczą, a w miejscu zarezerwowanym dla świętego Boga pysznił się pogański bożek. Miejsce stróża właściwego kultu, najwyższego kapłana sadokickiego, zajął człowiek, któremu brakowało zarówno kapłańskiego rodowodu, jak i odwagi moralnej, by przeciwstawić się ograbieniu świątyni.

Tradycje, podkreślające uniwersalne Boże rządy pokoju i sprawiedliwości również zostały pogwałcone. Z Jeruzalem/Syjonu, według tych dawnych tradycji, Bóg skieruje do narodów słowo swej nauki, w następstwie czego .naród przeciwko narodowi nie podniesie miecza, nie będą się więcej zaprawiać do wojny* (Iz 2,2-4). Prowadzony przez swego pasterza, Dawida, naród będzie się cieszył przymierzem pokoju zarówno ze zwierzętami w kraju, jak i z ościennymi narodami (Ez 34,23-31; por. Jr 33,14-26 i Iz 65,17-25). Ta tęsknota za brzaskiem szczęśliwych czasów, kiedy to Izrael będzie mieszkał bezpiecznie, sprawiedliwie prowadzony przez swojego króla, była teraz konfrontowana z osobą kaplana-apostaty i bezwzględnością władców pogańskich. Tym samym uwagę przykuwał motyw związany za-

I _aViio z tradycją królewską, jak i późniejszą i tfliaioNM prorocką: zanim nastanie świt ^•.Olwego wieku sprawiedliwi doznają stra-I iliwych prześladowań ze strony obcych naro-I '^nv I izraelskich apostatów (por. np. Ps 2; Ez I tf-39: Z® W). Motyw ten ląaono z wątkiem I kojarzonym zwłaszcza z Jeremiaszem, a miano-I <sfide. źe Bóg poddał Izraela na siedemdziesiąt I lat poci władzę obcego zwycięzcy, karząc go I ten sposób za jego grzech (Jr 25,11-12; 29, I |0). Obydwa te motywy wytworzyły atmosferę, I \V której wszyscy doznający pod władzą Antio-I dra cierpień stawiali niecierpliwe pytania. Czy I (ps kary osiągnął już moment szczytowy? Czy I bliskie jest ocalenie Boże? Jeżeli tak, to czy Bóg I podejmie bezpośrednie działanie? A może bę-I [i/je działał przez pośrednika? Czy ten, kto I przyniesie ocalenie Boże wyjdzie z domu Da-I idda? Czy wierzący zostaną wezwani, aby

I przyłączyć się do walki?

1 ^v powstanie zapoczątkowane przez Machabe-I uszy (Matatiasza i jego synów; por. 1 Mch 2) da-tsralo na te pytania odpowiedź, która skonsolidowała różne nurty interpretacyjne w jedną silę opozycyjną. Zgodnie z rozpowszechnionym szeroko wnioskiem Bóg wzbudził obrońcę wia-iv i wszyscy bojący się Boga i respektujący Torę zostali wezwani, aby przyłączyć się do świętej wojny. Historię powstania machabejskiego i j jego zdumiewających sukcesów, które doprowadziły do oczyszczenia świątyni w 164 r. przed Chr. i przywrócenia warunków umoźliwiają-I och okazywanie szacunku Torze i jej przestrzenia, można odtworzyć na podstawie danych z drugiej części Księgi Daniela, części HenEt oraz Testamentu Mojżesza, a zwłaszcza 1 i 2 Mch, a więc tematów, które pochodzą od autorów reprezentujących przeciwstawne punkty widzenia, i tym samym stanowiących szczególne wyzwanie dla wszystkich, którzy chcą przedstawić historyczny opis tego powstania. Ogra-| niczymy się jedynie do uwag mających znaczenie dla problematyki apokaliptycznej i mesjańskiej.

Rozdziały 7-12 Księgi Daniela odzwierciedlają trzyletni kryzys, od zbezczeszczenia świątyni do jej rededykacji. Pokazują one, jak interpretowano prześladowanie i w jaki sposób j próbowano wesprzeć wysiłek Machabeuszów opierając się na tradycji prorockiej. Na przykład wyrażenie „siedemdziesiąt lat" z Jr 25,12 interpretowano w ten sposób, że oznacza ono, iż czas obecny jest momentem przejścia od postanowionego przez Boga czasu kary do zapoczątkowania sprawiedliwego królestwa (Dn 9). Tematy biblijne wzbogacano motywami pochodzącymi z kultów ościennych, takimi jak wizja niebiańskiej koregencji Starodawnego 1 Syna ! Człowieczego (7,9-14) czy pojęcie następstwa czterech królestw tego świata (7,17). Ostateczna projekcja apokaliptycznego rozwiązania jest w najwyższym stopniu twórcza, tajemnicza w swej wieloznaczności i brzemienna w sugestie dla przyszłej refleksji teologicznej. Jest wielce prawdopodobne, źc Interpretacja współczesnych wydarzeń, jaką znajdujemy w Dn 7-12, stanowi owoc przemyśleń środowiska żarliwych obrońców Tory, ludzi zwanych przez machabejskich autorów asydejczykami. Oceniając walkę z An-tiochem I jego hellenizującymi poplecznikami w kategoriach świętej wojny, usprawiedliwiali oni obronę zbrojną w szabat jako konieczny element ich pełnego udziału w militarnych działaniach Judy. Dla nich obecny konflikt był czymś więcej niż tylko konfliktem historycznym między Żydami i Syryjczykami; był on eschatologiczną walką między zastępami światła a zastępami ciemności. Pole bitewne było polem, które tak wcześniej opisywał Zachariasz: .Wtenczas nadciągnie Pan, mój Bóg, i z Nim wszyscy święci" (Za 14,5). Oni zaś sami tak opisywali straszliwy ostatni róg czwartej Bestii:

(...) róg ten rozpoczął wojnę ze świętymi, i zwyciężał ich, aż przybył Przedwieczny i sad zasiadł,

a wbdzę dano świętym Najwyższego, i aż nadszedł czas, by święci otrzymali królestwo (Dn

7,21-22).

Strategia Machabeuszy początkowo przynosiła sukcesy. Zawodowe wojska Seleucydów poniosły klęskę; powstańcy odnieśli wiele błyskawicznie następujących po sobie i oszałamiających zwycięstw. W końcu odzyskano kontrolę nad Jerozolimą i pod koniec 164 r. przed Chr. dokonano oczyszczenia i rededykacji świątyni (dokładnie trzy lata po profanacji); wydarzenie to celebrowano odtąd w święto Chanuka.

Eschatologiczne tło, na którym rozpatrywano te wydarzenia, było powodem wielu pytań stawianych w związku ze zwycięstwem macha-bejskim przez tych, którzy poszukiwali zrozumienia historii ludzkiej w odniesieniu do woli Bożej. Czy wynik ostatnich wojen wskazuje, źe Bóg postanowił wreszcie, po długim oczekiwaniu, pomścić upokorzenie Izraela? Czy zwycięstwo Machabeuszy nad przeważającymi siłami wroga dowiodło, że Bóg wyposażył synów Matatiasza w prerogatywy królewskie długo łączone z domem Dawida, mimo źe nie byli oni jego bezpośrednimi potomkami? Czy ci, którzy pozostali wierni Torze w dobie prześladowań, otrzymają teraz nagrodę w królestwie nieprzemijającego pokoju opisywanym wcześniej przez proroków? Czy będzie to transcendentne królestwo zastrzeżone dla wiernych męczenników (Dn 12,1-4)? A może królestwem ziemskim, w którym zostaną podniesione terytorialne roszczenia Dawida?