DSCN5114

BARBARA ZAWIERUCHA

napisania później lepszych artystycznie książek Andrzejewski funkcjonuje w świadomości czytelników przede wszystkim jako autor Popiołu i diamentu.

Odmiennym typem bestsellera była książka Leopolda Tyrmanda pt. Zły, wydana w 1955 r. w nakładzie 20 000 egz. Fragmenty powieści w tymże roku wydrukowano w „Nowej Kulturze” ³³ i w „Po prostu” ^s4. Książka odniosła natychmiastowy sukces, w roku następnym ukazało się jej 2 wydanie w nakładzie 30 000 egz., a w 1957 r. — wydanie 3 w 20 000 egz. ³⁵ W ciągu roku 1956 i 1957 napisano o niej 47 recenzji w czasopismach i gazetach, nazywając często powieść bestsellerem i podając przyczyny tego zjawiska. Najpełniej przedstawił je Jerzy Kwiatkowski na łamach „Twórczości", pisząc, iż była to najbardziej pasjonująca lektura spośród książek powojennych. 50% zasług tego sukcesu przypisał recenzent specyfice gatunku literackiego, tzn. powieści kryminalnej, drugie 50% pozostawił zasługom samego autora. Pomimo nie najlepszego warsztatu pisarskiego książka była pasjonująca, było to „studium warszawskiego chuligana, warszawskiego tłumu i warszawskiego dowcipu". Znakomite podchwycenie żargonu warszawskiego i żargonu środowiska przestępczego dały oryginalne zjawisko socjo-psycho-logiczne warszawskiego cwaniaka³⁰. Środowisko inteligencji zdaniem wielu recenzentów zostało zafałszowane. J. Kwiatkowski i J. Błoński porównali Tyrmanda do H. Mniszkówny, ponieważ oboje opisali świat, którego nie znali³⁷. Zwracano w recenzjach uwagę na aktualność tematu i traktowano go jako głos w dyskusji o jednej z poważniejszych plag społeczeństwa.

Recenzje były zgodne co do oceny literackiej Złego, natomiast sporne były wartości dydaktyczne powieści. Trafnie scharakteryzował je J. Błoński „Oto właśnie niezmierzony paradoks Tyrmanda: Fabularnie i moralnie świadczy Zły na rzecz porządku, ale emocjonalnie i artystycznie na rzecz wrogów ładu”³⁸.

Powieść była także bohaterką niezwykłego wydarzenia w polskim księgarstwie, bowiem 144 kierowników katowickich księgarń wystąpiło do Ministerstwa Kultury z listem protestującym przeciwko ponownemu wydaniu Złego. Księgarze ci postanowili nie zamawiać 3 wydania. Protest ten spotkał się z powszechną krytyką (z wyjątkiem 1 głosu), ^{1 2} ponieważ zadaniem księgarzy jest sprzedawać to, co czytelnik chce czytać ³".

Niezwykłe powodzenie Złego wśród czytelników T. Drewnowski tłumaczył „tylko długoletnim wygłodzeniem czytelnika” ². Niedosyt gatunku był zapewne mniej ważnym czynnikiem sukcesu książki, ważniejsze chyba były dokumentalne cechy oraz egzotyka warszawskiego środowiska przestępczego.

Pytanie o adres czytelniczy Złego jest zbyteczne. Z recenzji wynika, że czytali go wszyscy. Dalszych wznowień Złego nie było. W r. 1964

L.    Tyrmand wyjechał z kraju.

Łączny nakład Złego osiągnął liczbę 70 000 egz. Pierwsze wydanie (20 000) ukazało się w tym samym roku co 50 000 nakład 1 wydania Psa Baskerwllów A. C. Doyla. Zły przetłumaczony został na 18 języków.

„...debiut z rzędu tych, które rozpoczynają nową literaturę, ponieważ w sposób doskonały reprezentują pokolenie rozpoczynające nową epokę” — tak pisał w 1956 r. Andrzej Kijowski o zbiorku Marka Hłaski Pierwszy krok w chmurach^{3 4 5}. Był to debiut książkowy, rozgłos przyniosły autorowi wcześniejsze publikacje, zamieszczane głównie na łamach „Po prostu”.

Przyczyn „rewelacyjności” — jak pisał recenzent^{6 7} — prozy Hłaski było wiele. Wytłumaczyć je można przede wszystkim socjologicznym pochodzeniem zjawiska, którego przyczyną główną było wkroczenie na arenę publiczną popażdziemikowego pokolenia młodych publicystów, naukowców, artystów niosących nowe wartości ideowo-artystyczne jako reakcję na okres stalinizmu^4S.

W przypadku M. Hłaski było to przeniesienie języka młodego pokolenia do literatury, przeszczepienie oryginalnych dialogów środowiskowych oraz ukazanie jego mentalności i marzeń, idei i moralności Proza Hłaski wywołała zjawisko koherencji pisarza z czytelnikiem. Te dwa czynniki stymulowały modę na Hłaskę.

Czy Hłasko napisał bestseller? Jeśli tak, to jakie mamy na to dowody? Kilka przejrzanych recenzji dowodzi, że twórczość autora Pierwszego kroku w chmurach wstrząsnęła publicznością literacką tamtego okresu. Jego gwiazda zgasła tak szybko, że nie mamy zbyt wielu danych faktograficznych aby dowieść, że i twórczość, i sam autor byli bestsellerami

M.    Hłasko, autor „pokolenia 56”, piszący dla konkretnego adresata, swo-

1

** Nowa Kultura 1955 nr 20.

2

Po prostu 1955 nr 29.

^u Słownik Współczesnych Pisarzy Polskich, t. 3, Warszawa 1964 S. II, s. 383. ^u J. Kwiatkowski, Polski bestseller, Twórczość 1956 nr 4, s. 174-178.

⁸⁷ J. Błoński, O powieści i Tyrmandzie, Przegląd Kulturalny 1956 nr 15,

s. 5.

i§ Tamże.

3

" Trybuna Ludu 1956 nr 57, 82, 87.

4

   Rocznik Literacki 1955, s. 126.

5

   A. Kijowski, Glos pokolenia, Twórczość 1956 nr 7, s. 134-140.

6

⁴⁴ Tamte.

7

⁴⁴ Tamte.