DSCN9477

(towM prac mawiając patriotyczną pleśnią narodową do całego społeczeństwa, łatwiej pozwalała wskazać artyście właściwy cel jego pracy. Wetwaoie rzucone artyście muzykowi w ICakłśce pamiąłefc sformułowane jeet jasno i mocno, bo Gabryeiia, członek organizacji burżua-■jJimi ilienuśnatjrnrnaf była sama oddany realizatorką tego hasła:

Ja, JtawaidMa gdybym miał według mej woli smyczkiem twoim władać, to ci m ftnyuMJn. śebym wołał port koiumng naszego Zygmunta zagrać caJeam 5trago Mta«a i aaad Wisły, i zza Pragi ubóstwu niż gdzieś choćby w Se¹trze La Scaia albo Saa Carło przed Rossinim, albo nawet wskrzeszo¹ oy Moeartaa najhuczniejsze oklaski zbierać

Zbliżanie się inteligencji miejskiej do środowiska rzemieślniczego stanowi zasadniczy postulat powieści. Historia spisku lat 1847—50 ar Warszawie odsłania polityczne kulisy powstania Książki pamiątek. Jmk się dowiadujemy z zeznań Heryka Krajewskiego¹, kierownictwo Związku Narodu Polskiego poleciło Zmicłiowskdej napisanie powie¹ śd w duchu haseł głoszonych przez tę organizację. Jałcie były wówczas cele Związku? Nadciągająca fala rewolucji ludów przeciw reakcyjnym rządom Europy ze Świętym Przymierzem na czele obudziła znowu tłumione terrorem policji Paskiewiczowskiej życie spiskowe Warszawy. Od roku 1847 rozpoczyna się nowa i ostatnia faza Atolatoośd Związku Narodu Polskiego, na którego czele staje teraz Bmaryh Krajewski. Zadaniem organizacji jest przygotowanie kraju do podjęcia walka z zaborcą. W tym celu Związek rozwija szeroką propagandę wśród drobnej szlachty i rzemieślników. Budowanie poważnych nadziej na rewolucyjnej sile drobnomieszczaństwa ma głęboką wymową polityczną. Po roku 1846 zarówno Towarzystwo Demokratyczne jak organizacje spiskowe na terenie kraju zwróciły na i—nieślników specjalną uwagę. Usiłowano oprzeć się na nieb i za ich pośrednictwem oddziaływać na masy chłopskie oraz niższe warstwy płebsu miejskiego, nie tylko dlatego, że bezpośrednia propaganda wśród chłopów groziła niebezpieczeństwem ze strony policji Pa— śUf iduoajhiij. Decydującą rolę odgrywało tu przerażenie, jakie ogarnęło szlacheckie kierownictwo wspomnianych organizacji w oblicza wypadków galicyjskich roku 1848.

Kiedy więc strzegąca swych feudalnych przywilejów szlachta ob-huiiicza oddaje się — wobec rosnącego wrzenia rewolucyjnego w kraju — pod opiekę niedowierzającego jej zresztą Paskiewicza, grupa intWigentów szlacheckiego pochodzenia rezygnuje z akcji wśród chłopów, a wespół z mieszczaństwem snuje w Warszawie sieć spiskową. Dożą pomoc oddają wówczas organizacji Entuzjastki. Zwię-

każone ich grono pełni służbę łączności z zagranicą, kolportuje nielegalną literaturą i prasę. W Warszawie, w której lęk przed rewolucją skłonił władze carskie do powiększenia rosyjskich załóg wojskowych, Entuzjastki organizują tajne kursy oświatowe wśród rzemieślników, rozwijają agitację powstańczą. Próbują też działać na prowincji, tworząc nowe obwody spiskowe, pełniąc jak i gdzie indziej funkcję kolporterek.

Jedną z najważniejszych członkiń Związku jest Zmichowska. Nawiązuje łączność z Józefem Wysockim i Libeltem, jeździ do Wrocławia i w Poznańskie, organizuje sieć spiskową w okręgu łukowskim, bierze udział w rozpowszechnianiu nielegalnych książek i w akcji oświatowej wśród rzemieślników. „O Żmichowskiej mówiono w kolach Entuzjastów, iż zbyt ryzykuje i zbyt mało lęka się niebezpie-czeństwa.⁴*²

W Książce pamiątek postacie bohaterów i ich dzieje, cały w ogóle ideowy kościec utworu, podyktowane zostały Żmichowskiej przez wydarzenia społeczne i polityczne, w których brała aktywny udział. W dołączonym po kilkunastu latach krótkim zakończeniu swej powieści autorka sama określiła jej charakter ideowo-artystyczny. Wytyczając główne różnice między biografią a powieścią pisze:

...biografia jest to artystyczne odbicie rzeczywistości, jej bogactwa i nieprzerwanego rozwoju wypadków, Często nieprzewidzianego, w biografii tak jak w tyciu wydarzenia kształtują uczucia i myśli ludzkie, one kryją najczęściej trudny do odczytania i zrozumienia sens; w powieści charaktery ludzkie oraz zależne od nich „przygody i dzieje" tworzą zwartą konstrukcję fabularną, podporządkowaną z góry założonej tezie. Książka pamiątek daleko więcej biograficznych niż powieściowych obejmuje żywiołów.

Zmichowska wskazując na „biograficzny" charakter swej powieści usprawiedliwiała się po latach z niemożności prowadzenia dalej akcji utworu. Akcja Książki pamiątek urwała się tak, jak załamała się realizacja ideałów organizacji narodowo-wyzwoleńczej w Królestwie, z którą tak silnie związana była Narcyza i jej przyjaciółki. Dalszego ciągu nie potrafiła już dopowiedzieć pisarka, która odeszła od własnej przeszłości, a nawet przestała ją rozumieć. Bohaterowie Książki pamiątek tak samo zatrzymali się w połowie drogi jak związkowi towarzysze Żmichowskiej.

Ogłoszona po latach interpretacyjne wypowiedzi autorki rzucają światło na dwie szczególnie ważne sprawy związane z Książką pamiątek; tłumaczą, z jakich założeń ideowo-artystycznych wypływa psychologizm utworu, oraz wskazują na niepokój i poszukiwania ideologiczne Gabryelli.

- 27 -

1

Omawia j« a_ Minko irsfrs w książce Organizacja spiskowa i 943 roki w Królestwie Polskim. Rozprawy historyczne T. N. W. Warszawa 1825. Ł III. zesz. 1.

2

Ib. itr. 56.