DSC"76

36 Odmiany myślenia o edukacji

bylohy określanie pól jej pulsowania rozciągających się między teorią tradycyjną. a krytyczny, bądź między różnymi odmianami krytyki, ale te zagadnienia są omówione w literaturze przedmiotu.

Wymaga natomiast uwagi pulsowanie nastawień na tworzenie planów i programów dotyczących wprowadzania zmian edukacyjnych, co ląc/.y się z. krytyczną obawą przed totalizacją i standardami, analogicznymi wobec tych, jakie były uprzednio przedmiotem krytyki. Zagraża to tworzeniu wizji projektujących. niezbędnych dla konstruktywnego działania. Jednakże to. co „pozytywne” i to. co „krytyczne" nic musi wykluczać się wzajemnie. Tworzenie projektów ukierunkowujących zamierzenia sprzyja sensownemu organizowaniu się ludzi; odgrywają one rolę dodatnią dopóki nic absolutyzują się i nic wymykają się spod społecznej kontroli.

Ponad tym poziomem pulsowania krytyczności rozpina się bardziej skomplikowana warstwa problemu, odnosząca się do pytań, z jakimi na przestrzeni dziejów borykały się rewolucje. Chodzi mianowicie o relację między programem nowym, jako „dobrymi", gdyż zrodzonym właśnie przez ową rewolucję. a jakością ludzi, ciągle jakoby niewystarczająco odpowiednich dla jego realizacji. a więc „złymi" ludźmi.

Z analizy rewolucji amerykańskiej przeprowadzonej przez H. Arendt ⁵⁶ wynika, że warunkiem i objawem prawdziwie zw⁽ycięskiej rewolucji jest to, aby nic przekształciła się ona w terror, aby jej warstwa polityczna nic została zdominowana przez kwestię socjalną. Dotychczasowy przebieg obecnej rewolucji w krajach Europy środkow-o-wschodnicj, nic daje jednoznacznego rokowania w^r tymi zakresie. Z repertuaru pedagogicznych zasadniczych pytań nic znikają pytania o dobrożłe programy oraz o dobrychźłych ludzi jako ich twórców' i realizatorów. Wyznaczają one pulsowanie kategorii „krytycznośc * także i w jej społcezno-cdukacyjnym wymiarze.

Sakralność jak ją określił M. Eliadc, obejmuje sferę ponaddorażno ści; przejawia się jako moc innego rzędu niż siły przyrodzone, jako tajemniczy akt objawienia czegoś „całkiem innego", rzeczywistości, która nic przynależy do tutejszego świata ⁵⁷. Wykracza ona poza możliwości racjonalnego rozumienia. a sedno sakralności daje się ująć jako tajemnica i paradoks. Coincidentia oppositorum to sformułowanie C. G. Junga oddaje jedną z prób rozszyfrowania owego paradoksu, mówi o niezadowoleniu człowieka z własnej kondycji i jego tęsknocie do czasu prastanu, przed historią, przed upadkiem,

do raju utraconego, w- którym ..... sprzeczności istnieją nie ścierając się,

a wielorakości składają sic na aspekty tajemniczej jedni"⁵⁸.

Perspektywa religijna jako doświadczanie sacrum oznacza wykraczanie poza rzcc/y w.stość codzienną, w obszary szersze, z wiarą w nią i jej oddziaływanie na codzienność Religia jak ją przedstawia D. Bell dotyczy podstawowych Wonności człowieka; funkcjonuje ona zawsze w dialektycznym napięciu między wyzwalaniem, a powściąganiem Judzkich namiętności⁶⁰.

Zastanawianie się nad sakralnością jako pulsującą kategorią, wyznaczającą obszar określonego sposobu myślenia o wychowaniu, może być widziane jako zadanie, z jednej strony „proste", z drugiej    skomplikowane. „Prosie" o tyle,

iż teoretyczne rozważania o sacrum i religii same już w wielu przypadkach, na co wskazano eksponują ich wewnętrzne sprzeczności, będące naturalnym środowiskiem pulsowania. Jest to zarazem zadanie trudne, ponieważ nic wiadomo gdzie przebiega granica między tajemnicą, a sferą poddającą się rozumieniu, dokąd więc można rozważać kategorie, a kiedy należy wycofać się i poddać wyłącznic intuicji.

Weźmy zatem pod rozwagę tylko dwa wybrane aspekty tego złożonego zjawiska; jedno jest związane z relacją wartości wiary i instytucji, drugie z miejscem religii jako środka wychowania w całokształcie kultury.

Dualizm religijności objawia się w formie poszukiwania wartości absolutnej jako Boga, wiary, tego, co ponadludzkic oraz w formie stosunku do instytucji kościelnej, wyznania, organizacji, społecznego ruchu zbiorowego już z tego — ludzkiego świata. Religia jako doświadczanie sacrum może być ukierunkowana na te dwie sfery, a sakralność ujawnia się wówczas jako możliwe pulsowanie kategorii myślenia o wychowaniu; kategoria ta jest uwikłana między kształtowaniem człowieka jako wiernego i podporządkowanego syna kościoła, a ... już nic kształtowaniem, lecz natchnieniem człowieka wielkością pozainstytucjonalncgo ducha.

Kwestia druga dotyczy roli religii jako środowiska wychowawczego w całości kulturowej. Wielkie idee zawierają w sobie skłonność do autofirmacji i wynoszenia się ponad inne. Zilustruję to przykładem z naszej obecnej rzeczywistości przeprowadzenie krytyki pedagogiki socjalistycznej doprowadziło autora wywodu do konkluzji o „nieodpartej konieczności’' zwrócenia się w stronę pedagogiki pcrsonalistycznej^ttl. Wbrew kategorycznej tonacji tej konkluzji trzeba powiedzieć, że znaczące jest obecnie pytanie o rolę religii jako czynnika kształtowania jednostki⁶², a szerzej pytanie o miejsce religii w dzisiejszym święcie, o to mianowicie czy kultura modernistyczna i postmodernistyczna wyczerpała swoją siłę oddziaływania i moc kreacyjną, oraz czy stoimy przed zwrotem ku kulturze religijnej, odradzającej - co sugeruje 1). Bell transcendentalny wymiar ludzkiej egzystencji⁶³ Ruch ku sacrum, bądź od sacrum wyznacza pole pulsowania odpowiedniej kategorii.

Kontekstowość jako kategoria polega na osadzaniu. Jednym z możliwych pól jej pulsowania jest rozpatrywanie fenomenu pedagogicznego w kontekście historycznym bądź w izolacji. Izolowanie jest jedną z metod naukowych, która polega na obserwacji „czystego zjawiska”, co ma prowadzić do osiągania poznania pewnego, z widzeniem zmiennych pośredniczących jako zakłóceń takiego poznania.

Sposób osadzania zjawiska pedagogicznego w historycznym kontekście zależy od interpretacji sensu historii; można tutaj wyodrębnić napięcie między