etno (18) []

sterem, podobnie jak Kruk (W. Bogoraz widział w

trialnymi, lecz kosmicznymi władcami górnego | g-i świata. U Ugrów znad rzeki Ob władca górny { dolny (Numi-Torum i Chul-Otyr) również stanowią W'. braci-demiurgów. Jednak głównym bohaterem obsko-uJ!?.^ skiej mitologii jest Ekwa-Pyriszcz, mający zoomorti®?' hipostazę (gąsior lub zając), syn założycielki fratrii gęsi. Kaldaszcz. Ekwa-Pyriszcz, posłany z nieba po ^ ? rządził ludźmi, jest typowym bohaterem kulturowym-trj^

nim

proste przekształcenie bohatera paleoazjatyckiego),

W poetyckiej mitologii karelo-fińskiej — z niebiańskim bogiem Ukko i innymi bóstwami — główne postacie to bohaterowie kulturowi ViiinamSinen i Ilmarinen; pierwszy jest archaicznym bohaterem kulturowym, który porwał władczyni Północy planety i cudowny młynek sompo, znalazł ogień we wnętrznościach ryby, sporządził instrumenty muzyczne z rybich ości; drugi, Ilmarinen, to demiurg-ko. wal,' wykonujący te same lub podobne przedmioty ze sfery natury i kultury (dała niebieskie, młynek sampo, pług itd,).

W Ameryce Północnej, gdzie wyobrażenie czasów m|. tycznych zachowało dużą wyrazistość, kulturowy bohater-•demiurg, zachowując reliktowe cechy totemicznego przód-ka, pozostaje centralną postacią mitologii, przy czym w zachodniej części północnoamerykańskiego kontynentu przypisuje mu się — niezależnie od ważnych aktów tworzenia — również szelmowskie sprawki, zatem bohater kulturowy jest równocześnie tricksterem.

Jak już wspominaliśmy, Indianom północnej części wybrzeża Pacyfiku znany jest Kruk mniej więcej w tym samym stopniu co i północno-wschodnim paleoazjaton, to znaczy jako kulturowy bohater-demiurg (także jako przodek fratrii) i mitologiczny zawadiaka: pokrewny Krukowi jest Norka, z tą różnicą, że obżarstwo Kruka odpowiada lubieżhoścl Norki (por. Legba 1 Jo u Dahomejczy-ków Fon). Podobny pod wieloma względami do Kruka i Norki jest zając lub królik Manaboso lub Wiskodjak (algonkińskie plemiona centralnego pasa leśnego), Kojot (plemiona znacznej częśd płaskowyżu i prerii oraz Kalifornii), Starzec (indiańskie plemiona Czworonogich i Wron), Nihansan (Arapacho), Pająk-Iktoml (Siu), Isztinike (Ponka), Sitkouski (Assinibojnowię), Wakdjunkaga (Winnebago) itp, Kojot, Starzec, Manaboso znani są zarówno jako autenty-

0gi bohaterowie kulturowi, jak i jako mityczni łotrzykowe. U Indian prerii bohater kulturowy 1 łotrzyk w wielu poypadkach występują oddzielnie, na przykład u Winneba-n — Wakdjunkaga (co prawdopodobnie znaczy „wariat", blaien”) przedstawiony jest jako mitologiczny zawadiaka, i »jąc jako poważny bohater kulturowy.

Ameryka Północna dostarcza klasycznych przykładów mitologicznego łotrzyka, tego odległego poprzednika średniowiecznych błaznów, bohaterów powieści lotrzykowskich. barwnych, komicznych postaci w literaturze odrodzenia Hp. Mityczni bohaterowie często posługują się w działaniu przebiegłością i przewrotnością, gdyż w pierwotnej świadomości „rozum” łączy się z przebiegłością i czarami. Dopiero w miarę jak świadomość mitologiczna wytwarza po-jęcie różnicy między sprytem i rozumem, kłamstwem i szlachetną prostolinijnością, organizacją społeczną i chaosem — wykształca się postać mitologicznego łotrzyka jako sobowtóra bohatera kulturowego. Spryt 1 przebiegłość w postępowaniu Kruka i zbliżonych do niego postaci folkloru indiańskiego (i paleoazjatyckiego) nie są — przeciwnie niż u lotrzykowskich bohaterów mitu oceanicznego, np, wspomnianego już Mąui — przypadkowe: są to chwyty, które mają sparodiować poważne działania bohaterów kulturowych czy szamanów lub też należące do sfery sacrum rytuały, które mają być ich blazeóską, niską wersją.

W tricksterze znajdują wyraz niskie instynkty (obżarstwo, pożądliwość), które prowadzą do postępków aspołecznych, na przykład kazirodztwa, zagarnięcia zapasów żywności należących do rodziny itd. Indianie wyróżniają częstokroć w Kruku, Kojocie i podobnych bohaterach kulturowych--tricksterach dwie postacie o tym samym imieniu, nie jest to jednak powszechne i, zapewne, wtórne, o czym świadczy podwójne — nieprzypadkowe zapewne — imię królika — Głuskapa-Wisaka, co znaczy „z podwójnym obliczem”.

Owa dwoista postać: bohater kulturowy (demiurg) -trickster, łączy w jednej osobie zarazem ideę uporządkowania społeczności i kosmosu oraz ich dezorganizację, stan nieporządku. To, tak sprzeczne, połączenie możliwe jest dzięki temu, że akcja w odpowiednich cyklach bajkowo--mitologicznych odnosi się do czasów poprzedzających ustanowienie ścisłego porządku świata, czyli do epoki mi-

233