DSC05664

gonistów przemawiających wprost od siebie. Do pomysłu dzieła, w którym widomie wystąpić mają takie zaświatowe — jak Wyspiański nazwał — osoby dramatu, w którym dla nich właśnie zastrzeżona będzie rola główna, prawdziwie jest już tylko ćwierć kroku. Z tej decyzji wyniknęła koncepcja Dziadów. Do tego więc, co w tamtym pomyśle jest najdziwniejsze i co tam nas wciąż jeszcze gotowe gorszyć, do unaocznionych scen z widmami, mógł znaleźć Mickiewicz podnietę w wierzeniach prostoty, w wiejskich praktykach obrzędowych; zawiązek dzieła swego wywiódł ze skarbca wyobraźni ludowej. Że zaś do tego skarbca odnosił się z pełni? szczerego szacunku — nic ma co raz jeszcze osobno zaznaczać.

W tym poszukiwaniu skojarzeń genetycznych tworzywa można się posunąć jeszcze dalej. Przechodząc do szczegółów zatrzymamy się chwilę przy tych „osobach dramatu". Wspomniało się, że sceny widmowe ułożył poeta w kształt tryptyku. Przy tym, jak zwyczajnie, scenom skrzydłowym nadał charakter pomocniczy, służebny; są potrzebne dla uwydatnienia sceny centralnej, najważniejszej, można by powiedzieć: jedynie ważnej. Idąc a minore ad maius, zwróćmy najpierw uwagę na sceny obramiające. I one jakoś tam są zahaczone o grunt rzeczywistości. Nie zatrzymamy się przy nich długo, zostały one bowiem w dawniejszych badaniach już wcale obszernie skomentowane.

Jeżeli uznać za trafne przypuszczenie Wilhelma Bruchnalskicgo, można by scenę z duszyczkami dzieci tłumaczyć jako dawny wędrowny motyw kaznodziejski, zasłyszany przez poetę może z ambony.¹¹ Scena zaś ze zjawą Dziewczyny okazuje się w pewnym stopniu odbitką utworu dawniej już przez poetę opracowanego, ballady To lubię, gdzie już był zużytkował ludową gadkę o duchach-chodilikach zwodzących na moczary. Obie te sceny ramowe w Dziadach przez swój charakter raczej pogodny, zaprawiony siclankowością, mają rolę pomocniczą, potrzebne są dla wydobycia kontrastu, zostały upodrzędnionc wobec wstrzą-sająccj, przeraźliwej sceny środkowej z Widmem Złego Pana.

Pod sugestią późniejszej, definitywnej wersji tej części Dziadów, a więc wzbogaconej już w przemożne, dominujące wątki osobiste, w szczególności erotyczne, tracimy na ogół z oczu charakter, jaki miał utwór w postaci pierwotnej, w sobie zwartej i samoistnej, kiedy to nie wchodził jeszcze w grę żaden zamysł włączenia go w większą kompozycję. Struktura jego miała wówczas inną zasadę artystyczną, zarazem inną także wymowę ideową. Scena centralna mieściła tam istotę rzeczy, tworzyła samoistny rdzeń i nadawała całości najwyrazistszy sens, a nawet patos etyczny. Wyznacznikiem tego sensu była sprawa Złego Pana.

Jej ponury, wstrząsający efekt, wyeksponowany kontrastowo, nic został tam niczym innym osłabiony, stanowił ognisko tematyczne główne. Dziady w za wiązkowym ujęciu stanowią zwartą, zamkniętą w sobie, udramatyzowaną balladę o tyranie — Upiorze.

Zaznaczmy mimochodem, że tak też właśnie zostały one pojęte przez kolegów, pierwszych czytelników. W maju 1823 r. pisał Zan do F. Malewskiego: „Czytałeś Upiora, przeczytasz Dziady "^M O czym tu mowa? Malewski w grudniu 1821 r. wyjechał był do

W. Bruchnakki, Mickiewicziana. U jednego źródła, „Słowo Polskie" 1920, nr 599.

ⁿ Korę spowiciuju A. Mickiewicza, t. III, Paryż IWO, s. 6. - Dodać można, żc na tej to wialnie wzmiance oparł Trctiak swe bałamutne twierdzenie o primogeniturze Upiora (zob. Mickiewicz w Wilnie i Kownie, c. III, Lwów 1884, i. 22).

2Ó