fraszka 3

232 FRASZKA

trość” zakończenia (łac. acutum; -> epigramat), pojawiająca się zwłaszcza we fraszkach satyrycznych, ironicznych lub autoironicznych. Efekt ten był niekiedy osiągany przez wprowadzenie przysłowia, sentencji lub błyskotliwej gry słów i zręczne wydobywanie ich nieco odmiennych czy nawet dość odległych znaczeń. Ważną rolę odgrywał tu również koncept nieobcy twórcom renesansu, ale w pełni oceniony i zastosowany dopiero przez pisarzy baroku. Kochanowski posługiwał sięjconcep-tem w różnej postaci, np. związanym z kompozycją całego utworu (jak itrRakach, I 14), gdzie wersy czytane od końca przeczyły temu, co sugerowały te same wiersze czytane wprost (-» raki). Podobną wziętością u potomnych cieszył się schemat budowy zastosowany we fraszce Na Barbarę (I 37), w której każdy drugi wers dystychu miast oczekiwanego i łatwego do dopowiedzenia wyrazu z rymem, przynosił formułę pozornie zacierającą i rym, i satyryczny cel wypowiedzi, a faktycznie — podkreślającą go jeszcze bardziej. Najczęstszą jednak i najbardziej .znamienną postacią konceptu we Fraszkach był dowcip słowny i komizm sytuacyjny. W posługiwaniu się grą słów, używaniu tych samych wyrazów w rozmaitych znaczeniach, zestawianiu słów podobnie brzmiących, a bynajmniej nie równoznacznych — Kochanowski wykazywał mistrzostwo wysokiej klasy. Komizm sytuacyjny najpełniej prezentują fraszki będące obrazkami obyczajowymi, zabarwionymi ironią i satyrą, jak np. O doktorze Hiszpanie (I 79). Krótka i celna formuła słowna służyła we Fraszkach także wyrazowi dobrotliwej autoironii. Swe przygodne i krótkotrwałe doświadczenia „wojskowe” poeta, który przecież rodaków niejednokrotnie krytykował za porzucenie cnót rycerskich i za zanik animuszu wojennego, określił formułą: „przypasany/Do miecza rycerz” {Do gór i lasów, III 1). Poeta-liryk, który porównywał siebie z Proteuśem zmieniającym ustawicznie swoją postać (tamże), w swych lirycznych fraszkach zwięzłą i dowcipną, urozmaiconą formą słowną podkreślał ustawiczną zmienność myśli, nastrojów, sytuacji i układów międzyludzkich, słowem — mikrozdarzeń składających się na wielki teatr świata. Wśród lirycznych fraszek nie brak wprawdzie tekstów utrzymanych w tonie patetycznym, dominują tu jednak wiersze przesycone ironią i autoironią, ukazujące powszedniość czy znikomość rzeczy wielkich oraz ważność lub nawet wielkość rzeczy powszednich.

Współcześnie z J. Kochanowskim pisali fraszki M. Pudłowski (Fraszek księga pierwsza, 1586), który wyraźnie naśladował pisarstwo wielkiego poprzednika, oraz M. Sęp Szarzyński (w wyd. pośmiertnie zbiorze: Rymy abo wiersze polskie, 1601). Wśród fraszek Szarzyńskiego znaleźć można przede wszystkim utwory liryczne, erotyki, wiersze do przyjaciół, refleksyjne medytacje. Te ęstatnie (nawet w przekładach z Marcjalisa) przynoszą typową dla manieryzmu i wczesnego baroku wizję świata, podkreślającą paradoksalność i wewnętrzną złożoność zjawisk. U schyłku XVI w. powstały fraszki J. Smolika. Odwoływały się one, podobnie jak zbiór Pudłowskiego, do tradycji Kochanowskiego. Natomiast powstałe także w XVI w. fraszki Anonima-Protestanta bliższe były raczej tradycji Rejowego Źwierzyńca i Figlików; facecja i anegdota przeważały tu nad liryczną refleksją.

Do tradycji J. Kochanowskiego i M. Reja odwoływały się powstające w początkach w. XVII, a także później zbiorki fraszek sowizdrzalskich, które wykazywały charakterystyczne dla literatury tego typu widzenie świata „na opak” i posługiwały się swoistymi chwytami poetyki parodiowania konwencji literatury oficjalnej ( -»literatura sowizdrzalska). Dość rzadko pojawiały się tu wiersze liryczno-refleksyjne, przeważały natomiast anegdoty (rymowane lub prozaiczne).

Fraszka barokowa. Okres baroku można nazwać czasem bujnego rozwoju fraszki polskiej. Powstaje wtedy wiele utworów i całych zbiorów tego typu, cieszących się wielką popularnością w kręgach dworskich i szlacheckich. Fraszki barokowych poetów-dworzan czy poetów-ziemian nie stroniły od konwencji stepowanych w literaturze sowizdrzalskiej czy w popularnych zbiorkach -» facecji. Najogólniej biorąc, były to utwory nacechowane żartem, drwiną, humorem, często satyryczne. Dowcipne zakończenia nadawały odpowiednią tonację całości. We fraszkach pisanych przez poetów dworu, wśród których w XVII w. poczesne miejsce zajmują O. Karmanowski, D. Na-borowśki, J. A. iMorsztyn, we wszesnym okresie twórczości także Z. Morsztyn — częściej odnajdujemy wiersze liryczne, erotyki nawiązujące do maniery petrarkistów ( -»■ petrarkizm) czy też późniejszej, marinistycznej (-+ marinizm). Fraszkopisowie, tacy jak np. H. Morsztyn, W. Potocki czy W. Kochowski, tworzą — kontynuując tradycję Kochanowskiego — krótkie utwory do przyjaciół, a także liryczne wiersze ogólnorefleksyjne. W porównaniu jednak z okresem renesansu polska fraszka barokowa odchodzi raczej od liryki, preferując wierszowaną anegdotę, obrazek satyryczny ujęty z epigramatyczną zwięzłością czy też w bardziej rozwiniętej formie opisowej.