IMG!09

[3]

Ten dziwny intruz, który jest we mnie

63

bardziej może jeszcze dla ducha, któremu wydawała się rzeczą bez przyczyny, niezrozumiałą, rzeczą naprawdę ciemną” ².

Urywek Prousta mówi mi o zmianie, która zachodzi w człowieku pod wpływem lektury. Wiem, że ja sam także bywam teatrem tej zmiany. Na scenie mojego wnętrza pojawia się intruz, któremu nie stawiam oporu i który wypełnia mnie całego tak, że przestaję być sobą.

To uczucie, którego doświadczam, stanowi punkt wyjścia rozważań Georgesa Pouleta o świadomości krytycznej.

W momencie, kiedy zaczynam czytać, — wyznaje Poulet — przedmiot, który trzymam w ręce, „przedmiot całkowicie obiektywny, ta rzecz z papieru, podobnie jak są rzeczy z metalu czy z porcelany, przestaje istnieć, albo przynajmniej zachowuje się, jakby nie istniała — tak długo, jak czytam książkę. Bo książka przestaje być rzeczywistością materialną.”(278). Ale zmienia się nie tylko ten przedmiot, który trzymam w ręce. Zmieniam się ja.

„Spostrzegam w swoim umyśle natłok idei, które zadomowiły się tu jak u siebie”(278). Te idee, pojęcia, obrazy są przedmiotami istniejącymi wewnątrz mojej myśli. Porzuciwszy rzeczywistość, „oddaję się więc wszechmocy kłamstwa. Żegnam to, co jest, aby uwierzyć temu, czego nie ma. Otaczam się fantazjami i zjawami, staję się łupem języka.” „Na skutek interwencji języka wszystko stało się we mnie myślowe, opozycja między podmiotem a przedmiotami znacznie się zmniejszyła. [...J Jednakże owa zażyłość, w której żyję obecnie z mymi przedmiotami, zaczyna stwarzać nowe problemy. Najdziwniejszy jest następujący: jestem kimś, komu przydarza się mieć za przedmiot własnych myśli — myśli wyjęte z książki, którą czytam i które są refleksjami kogoś innego. Należą one do innego, a jednak to ja jestem ich podmiotem. [...J Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdybym myślał tę myśl jako myśl innego. Lecz myślę ją jako swoją.”

W rzeczywistości żadna idea nie jest naprawdę moja, moje przekonania są w istocie nabyte, ale myśląc — myślę je jako swoje. To ja jestem jedynym podmiotem, podstawą subiektywną moich myśli. W czasie lektury jednakże wchodzi we mnie obca myśl, zatem podmiot tej myśli nie jest w istocie mną. Kiedy czytając, „mówię JA, to JA nie jest w istocie mną, ale innym.” Lektura jest więc „sposobem ustąpię¹ nia miejsca nie tylko natłokowi słów, wyobrażeń, obcych idei, lecz (także) samej obcej podstawie (podmiotowi), z której one emanują i która w nich się mieści; jest aktem, w którym [...] podstawa subiektywna, której nadaję imię JA, zmienia się tak, że — prawdę mówiąc — nie mam już prawa uważać jej za swoje JA.” (281-2) Zatem ustąpienie mo-

1

M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu, Warszawa 1974. T. 1.: W stronę Sicaniui, s. 9. Fodkr. moje — J. K.