IMG007

danego przekazu słownego ²⁰. Owszem, takich fragmentów w Balladynie też nie brakuje, bo trudno odczytać inaczej np. słowa Balladyny w pierwszej scenie czwartego aktu skierowane do Grabca w czasie jego „królowania” w sali zamku Kirkora:

Honor to dla mnie, że gość tak dostojny Raczył nawiedzić mój zamek i stoły.

Zresztą nawet w tym przypadku sprawa nie jest całkiem prosta, zważywszy, że postacią mówiącą jest była narzeczona Grabca, równa mu pochodzeniem społecznym, przez co sens ironiczny przytoczonych słów obejmuje nie tylko ich adresata, lecz także i nadawcę.

Z tego jednakże, co mówi Krasiński, wynika jasno, że chodzi tu o ironię romantyczną (chociaż jej tak nie określa), przenikającą całe dzieło, tkwiącą niejako w jego strukturze.

Gdyby istniał jakiś pradawny poemat o epoce Popiela lub w ogóle o polskich czasach bajecznych, na wzór epopei Homera czy np. Eddy skandynawskiej lub Pieśni o Nibelungach — to Słowacki nie mógłby, zdaniem Krasińskiego, z tą epoką tak „wszechwładnie postąpić”. Nie byłoby tej „nieodbitej konieczności, która przymusza poetę do igraszkowania z tym, co przeszło, a przechodząc nie zostawiło posągu po sobie”^tl. I tu wskazuje autor tego przenikliwego artykułu na kolejną znamienną cechę ironii romantycznej, jaka się w Balladynie uwydatnia w nie spotykanym wręcz gdzie indziej nasileniu, stwierdzając, iż „ciągła mieszanina tragiczności i komiczności wystąpić tu musi jako siła tworząca” “.

Ironia ogarnia zatem cały świat przedstawiony w Balladynie, a świat ten sprawia wrażenie chaosu, nad którym jednak niepodzielnie panuje jego twórca.

Akcentujemy wyraz „chaos”, żeby zwrócić uwagę na jedno zdanie teoretyka wczesnego romantyzmu niemieckiego, Fryderyka Schlegla, który — jak wiadomo — pierwszy starał się zdefiniować, i to wielo-

^w Taką ironią posługiwał się np. I. Krasicki, m. in. w satyrze Pallnodia. — Na temat ironii istnieje bogata literatura, zwłaszcza zachodnioeuropejska; np. paryskie czasopismo „Poćtiąue” poświęciło problemom ironii cały numer 36 z 1978 r. Z polskich opracowań warto wymienić A. Sandaucra Wiek dziewiętnasty: Problemy ironii w jego książce: Teoria i historia. Pisma o sztuce, Kraków 1973, s. 112-126.

^M Z. Krasiński, Kilka słów.... jw., s. 137.

•* Tamże, s. 137.

krotnie, zjawisko ironii romantycznej “. Zdanie to znalazło się w artykule Ideen, zamieszczonym po raz pierwszy w 1799 r. w znanym czasopiśmie braci Schleglów „Athenaum” i brzmi: „Die Ironie ist klarea Bewusstsein der ewigen Agilitat, des unendlich vollen Chaos” ^M.

Można oczywiście nie przykładać większej wagi do świadectwa samego Słowackiego, że w okresie pisania Balladyny, i także nieco wcześniej, pilnie studiował filozofię niemiecką, o czym donosił matce w liście z 3 I 1834: „czytam bardzo wiele, rzuciłem się cały w filozofią niemiecką” *⁵. A zapewne naiwnością byłoby twierdzenie, że taka czy inna definicja mogła wywrzeć jakikolwiek wpływ na twórczość wielkiego poety. Można chyba powiedzieć bez obawy popełnienia błędu, że sprawa odniesienia teorii do praktyki twórczej w myśl ogólnej w tym zakresie prawidłowości przedstawiała się akurat odwrotnie, tzn. Fryderyk Schlegel starał się znaleźć formułę na określenie zjawiska przenikającego silnie do dzieł literackich, jakim była nowego typu ironia. Słowacki zaś tworzył, najogólniej mówiąc, w duchu swej epoki, i w tym czasie, kiedy ironia romantyczna zagarnęła szerokie obszary literatury niemieckiej ujawniając się mocno już pod koniec XVIII stulecia, zwłaszcza w twórczości J.L. Tiecka, a także Novalisa (nb. obaj byli bliskimi przyjaciółmi F. Schlegla), E.T.A. Hoffmanna i innych ²⁰, a znacznie później w literaturze francuskiej (V. Hugo, Nerval, Nodier i in.) ²⁷ oraz w ogóle europejskiej.

Słowacki był wszakże typowym „dziecięciem wieku”, w jakim przyszło mu tworzyć i znajdował się w głównym nurcie romantyzmu, którego jednym z istotnych znamion była ironia romantyczna. Czy

⁸³ Zob. F. Schlegel, Fragmente, Leipzig 1919, s. 21-24.

¹⁴ Tamże, s. 24. Propozycje interpretacyjne tego zdania i w ogóle ironii u F. Schlegla dają m. in.: P. Szondi, Friedrich Schlegel und die romantische Ironie, „Euphorion” 1954, s. 406-410; I. Strohschneider-Kohrs, Die romantische Ironie in Theorie und Gestaltung, TUbingen 1960, s. 7-91; taż, Die romantische Ironie w pracy zbiór.: Die deutsche Romantik. Poetik, Formen und Motto, Góttingen 1967, s. 75-86; W. Prei-sendanz, Die Abkehr vom Grundsatz der Naturnachahmung w pracy zbiór, jw., s. 63-66; H. Prang, Die romantische Ironie, Darmstadt 1972, s. 8-15.

¹¹ Korespondencja .... jw., t. 1, s. 226.

^M Zob. I. Strohschneider-Kohrs, Die romantische Ironie in Theorie und Ge-staltung, jw., s. 283-419.

^af Najobszerniej o ironii w romantycznej literaturze francuskiej pisze R. Bour-geois, Vironie romantiąue, Spec tacie et jeu de M^me de StaHl d Girard de Neiyal, Grenoble 1974.

173