page0754

746

Rzymskie prawo

względami w procedurze. Co do formy, przekazane nam było jako zbiór fragmentów, wykładów naukowych przez prawoznawców rzymskich. Pandecta i Instytucyje uzupełniły kedex. (Puchta, Census der Jmiitutionen (czwarte wydanie przez Rudortfa, Lipsk, 1853); Geist des rómischen Rechts (1852). Ta kodyfikacyja prawa rzymskiego utworzyła całość zupełną. Prawodawstwa imperatorów rzymskich późniejszych, nie wpływało na nie jak i cesarzów byzan-tyńskich, chociaż prawo rzymskie działało stanow^rczo na rozwój dalszy prawa europejskiego. W epoce emigracyi barbarzyńców i zjawienia się pierwiastku germańskiego w cywilizacyi, wpływ prawa rzymskiego był podrzędny. Jeżeli podbici Rzymianie zachowali swe prawa w prowincyjach zawojowanych przez Germanów; jeżeli nawet za pomocą cząstkowych przerabiań, jak Breviarium alaricianum Wizygotów i Lex Romana, Burgundów, to prawo w pierwszej części było przyjęte przez te ludy i jeżeli z drugiej strony wielka liczba rozporządzeń prawa publicznego przeszła do instytucyj nowych państw, prawo germańskie przez wiele wieków zajmowało pierwsze miejsce; rozwijało się we właściwej sobie mocy i niezależnie, i tylko brakowi naukowego jego wykładu przypisać należy, że prawo rzymskie, które się znowu w XII wieku pojawiło we Włoszech, gdzie się Niemcy wtedy kształcili, powoli się rozszerzyło do wszystkich władz rządowych. Oprócz tego, wprowadzeniu prawa germańskiego wielce się przyczynił dalszy ciąg rzymskiego panowania nad niem; zresztą istniał cały systemat prawny, do którego nie stosowało się prawo rzymskie. Ta okoliczność długi czas opierała się bezwarunkowemu wprowadzeniu go i była miana na uwadze w różnych krajach, ale w rozmaitym stopniu. Najwięcej się zagnieździło prawo rzymskie we Włoszech i Francyi południowej; słabiej we Francyi północnej (pays du droit coatumier), gdzie do najnowszych czasów uznane nie za właściwe prawe, ale za podstawę ogólnych zasad prawa przyrodzonego (raison ecrite). W Anglii prawo rzymskie nie było przyjęte w cywilnych i świeckich sądach, w Szkocyi po części; ale sądy duchowne trzymały się go jako zasady prawnej, wszakże znacznie ją modyłikując. W Niemczech utrzymało się tylko w prawie publicznem i w wielu prowincyjonalnych; ale ma całą swą siłę w tych przypadkach, które nieznane były w Niemczech i w innych krajach Europy, naprzykład o pierworodztwie, pożyczkach i t. d. Niena-turalność atoli tego prawa w wielu zdarzeniach udowodnione naukowo i w ogólności w kodexie Justynijana wiele jest sprzeczności, niezgodności i niejasności. W tern się zawiera, oprócz niezrozumiałości języka prawa dla ludu konieczność nowego, chociażby niedoskonałego prawodawstwa; to w części usprawiedliwia także oppozycyję przeciw prawu rzymskiemu. Prawo to atoli wiąże się jako najściślej ze wszystkiemu prawodawstwami społecznemu, ze strony realnej składa rzeczywisty ich pierwiastek, z formalnej zaś główny pierv.iastek naukowego i prawodawczego wykładu. ■— Powaga i znajomość prawa rzymskiego rozszerzały się w Polsce wcześnie i w jednakowym prawie sposobie, a nawet i w czasie, jak we Włoszech i po innych krajach, od XII i XIII wieku. Duchowieństwo, Krzyżacy i obcy osadnicy przyczyniali się do tego, nie z jednakowych pobudek i nie dla jednakowych celów. Znajdują się powoływane w najpierw-szych kronikach polskich: jus cwile, leges romanae, leges imperiales, w Marcinie Gallu; więcej śladów i znajomości prawa rzymskiego znajduje się w Kadłubku. Zbiór summaryczny prawa rzymskiego Rajmunda Parthenopejczyka, sięga czasów Kazimierza Wielkiego i był w sądownictwie miejskiem używany. Prawo rzymskie wchodziło w poważanie w Polsce, więcej atoli po miastach, mniej po ziemianach. Ustanowienie uniwersytetu w Krakowie, zwiedzanie szkół