IMGi67

NAUCZANIE POJĘĆ

Richard Jantz, Uniwersytet Marylandu

Większość doświadczonych nauczycieli zgodzi się chyba, że przekazywanie wiadomości uczniom jest ważne, ale uczenie myślenia jest jeszcze ważniejsze. Doświadczeni nauczyciele wiedzą także, że dla myślenia, zwłaszcza tego wysoko zorganizowanego, podstawowym budulcem są, niezależnie od treści, pojęcia. Pojęcia umożliwiają człowiekowi klasyfikowanie bytów i idei, wyprowadzanie reguł, stanowią podstawę logiczną dla naszego myślenia. Proces uczenia się pojęć zaczyna się w młodych latach, by trwać przez całe życie. Uczenie się pojęć ma kluczowe znaczenie tak w szkole, jak i poza nią, gdyż umożliwiają one ludziom wzajemne rozumienie się i są oparciem dla interakcji słownych.

Przedmiotem tego rozdziału jest nauczanie pojęć. Powiemy więc o tym, jak nauczyciel pomaga uczniom przyswajać i tworzyć podstawowe pojęcia, niezbędne dla dalszej nauki i dla wyżej zorganizowanych procesów myślowych. Na początku zajmiemy się istotą pojęć i ich znaczeniem dla kształcenia, potem podsumujemy badania stojące u podstaw nauczania pojęć, a na zakończenie przedstawimy model nauczania pojęć i opiszemy czynności dydaktyczne i kontrolne charakteryzujące dwie odmiany modelu.

WPROWADZENIE

„Piłka.” „Krzesło.” „Pudełko.” „Ławka.” „Kredka.” Ania nazywa rzeczy i rozdziela obiekty ńa grupy lub klasy. W ten sposób kształtuje pojęcia. Łącząc coś konkretnego, na przykład piłkę, z czymś abstrakcyjnym, w rodzaju kulistości, Ania uczy się rozpoznawać klasy, do których należą różne przedmioty, zdarzenia i idee. Powtarzając czynności sortowania i klasyfikowania rozmaitych piłek, Ania ukształtuje w końcu pojęcie abstrakcyjne tych wszystkich podobnych przedmiotów, które pozwoli jej myśleć o nich i, w razie potrzeby, rozmawiać o nich z* innymi ludźmi.

Pojęcia i myślenie wysoko zorganizowane

Uczenie się pojęć to coś więcej niż po prostu klasyfikowanie obiektów i formowanie kategorii. To także coś więcej od uczenia się nowych nazw lub słów pasujących do danych klas przedmiotów i idei. Uczenie się pojęć jest procesem tworzenia wiedzy i organizowania wiadomości w struktury poznawcze.

W poprzednich rozdziałach pisaliśmy, że uczniowie przychodzą do klasy z zasobem rozmaitych doświadczeń osobistych stanowiących tworzywo ukształtowanych pojęć (schematów) o środowisku fizycznym i społecznym. Schematy takie to sposób, w jaki dany uczeń spogląda na świat. Pozwalają mu wyjaśnić i zinterpretować to, co spotyka go w życiu. Niekiedy są to poglądy trafne, często intuicyjne, naiwne i w istocie stanowią błędną interpretację rzeczywistości. Fałszywego poglądu nie da się zmienić poprzez proste przekazywanie uczniowi nowych wiadomości. By do zmiany takiej doszło, potrzebny jest cały proces dydaktyczny, który uzmysłowi dziecku posiadane schematy, pomoże ukształtować nowe pojęcia i przekształcić istniejące sposoby myślenia.

Istota pojęć

Na co dzień posługujemy się terminem pojęcie na rozmaite sposoby. Czasami chodzi o jakiś pogląd, ideę: „W moim pojęciu nie ma nic nadzwyczajnego w działalności politycznej prezydenta”. Kiedy indziej — że nie potrafimy czegoś zrobić: „Nie mam pojęcia, jak to naprawić” albo że mamy wyrobione o czymś zdanie: „Mam wyrobione pojęcie o stosowaniu kar w wychowaniu”. Gdy jednak terminu „pojęcie” używamy w związku z nauczaniem lub uczeniem się, ma ono precyzyjne znaczenie i odnosi się do kategoryzowania wiedzy i doświadczenia.

Uczenie się pojęć w istocie polega na „włączaniu rzeczy do klasy” i w efekcie na rozpoznawaniu obiektów należących do tej klasy (R. M. Gagne 1985, s. 95). Wymaga to, aby uczeń potrafił włączyć konkretny przykład (psa Ciapka) do ogólnej klasy obiektów (klasy o nazwie pies) o wspólnych cechach. W procesie tym uczeń musi wyrobić sobie sąd, czy dany obiekt należy do danej szerszej klasy.

Pojęcia można łączyć w kategorie

Podobnie jak inne byty czy idee same pojęcia mogą być przedmiotem kategoryzowania i nazywania. Warto wiedzieć, jakiego rodzaju mogą być pojęcia, gdyż — jak wykażemy to później — każda kategoria pojęć wymaga odmiennej strategii nauczania.

Rozróżniamy trzy kategorie pojęć. Pierwsza to pojęcia komunkcyjne. Cechy istotne pojęć koniunkcyjnych są sumą i są takie same w przypadku