IMG�90

14 IRENA SŁAWIŃSKA

Greena Loeil en trop (1969) , której propozycje badawcze warte są uwagi. Podejmując się programowo „psychoanalitycznego odczytania tragików”, autor sięga po tak ograny już kompleks Edypa. Patronują temu studium — explicite - Freud i La-can, dwa wielkie autorytety krytyki psychologicznej;. Ale w studia Greena włącza się już cale doświadczenie XX w., wiedza o teatrze współczesnym, który jest teatrem postfreudystycznym („le thćStre d’apres Freud”): to „teatr żądzy, procesów pierwotnych [...], teatr, który ignoruje czas i przestrzeń [...], który abstrahuje od logiki (teatr sprzeczności) i wreszcie teatr kondensacji"¹. Gorzka mądrość naszej epoki zostaje wpisana w tragedię grecką, szekspirowską i rasynowską z rezultatem ogromnie interesującym. Znamienny jest też ostatni rozdział książki: Edyp - mit czy prawda?, gdzie autor określa Edypa jako delegata naszej zbiorowej podświadomości („notre impense commune”) nie tyle ze względu na stosunek do matki, ile dla tragizmu niemożliwości poznania, wspólnego i nam wszystkim.

Padło tu nazwisko Goldmanna, który przeprowadza nas raczej już na teren krytyki socjologicznej, choć jego sławna książka Le Dieu cache (1955)² zdradza wyraźnie zainteresowanie problematyką psychologiczną. On sam określa swą postawę badawczą mianem „strukturalizm genetyczny"; genezę dzieła upatruje jednak nie w micie osobistym czy podświadomości, ale w strukturach (mentalnych i ideologicznych) danej grupy społecznej. Interesują Goldmanna relacje na poziomie struktury dzieła, świata poetyckiego w nim zawartego, metaforyki itp. Stąd znaczna wartość inspiracyjna jego studiów o Radnie czy teatrze Geneta: wśród studiów o Genecie bowiem znalazła się szczegółowa analiza mikrokosmosu w Murzynach, ściśle - analiza pierwszych 25 kwestyj dramatu³. Goldmann oświadcza, że iteresują go znacznie bardziej les signifićs niż les sigm-fiants, w studium tym przygląda się jednak środkom ekspresji słownej i teatralnej. Warto zaznaczyć, że badania tego typu prowadzi Centre de Sociologie de la Litterature na ULB (Bruksela) i Ecole Pratiąue des Hautes Etudes w Paryżu. Zachowując pryzmat znaczeń i desygnatów (les signifies), ogromnie wzbogaca problematykę badawczą Bernard Dort w studiach o ComeiUe’u i — zwłaszcza — w pracach brechtowskich^{4 5}, gdzie problematyka teatralna zajmuje nareszcie należne jej miejsce. Kształt teatru Brechta wyprowadza Dort z jego założeń i wizji świata, umie jednak kształt ten opisać.

Zupełnie inny kierunek badań socjologicznych reprezentuje Duvignaud, autor znakomitych prac wydanych w 1965 r.: L'acteur i La sociologie du theatre²*. Uczeń i następca G. Gurvitcha, Duvignaud, bada funkcję społeczną aktora i teatru w różnych epokach i w różnych strukturach polityczno-społecznych; rozważania jego, wsparte świetną znajomością teatru, prowadzą jednocześnie do ciekawych wniosków nie tylko historycznej natury (postaci teatralne, emplois, przemiany przestrzeni scenicznej itp.)-

Ściślej, bardziej bezpośrednio wiążą się z dramatem studia poświęcone konwencjom teatralnym, np. E. Burns Theatricality. A Study oj Conoentbn in the Theatre and in Soeicd Life (1972) , prace, pozornie tradycjonalne w sformułowaniu tytułu, ale bardzo odkrywcze w metodzie i wnioskach.

Bogatej, wielorakiej inspiracji dostarcza jednak przede wszystkim niepozorna książeczka Ryszarda Demarcy, wydana w taniej serii „10/18" w 1973 r.: Elćments d’une sociologie du spectacle. już samym tytułem autor pragnie odciąć się od problematyki odbioru i odbiorcy (badanej już wielokrotnie m.in. przez M. Descotesa)⁶. Przedmiotem swych rozważań czyni sam komunikat nadawcy: tekst dramatyczny i jego przekaz teatralny. Szczególnie ciekawa okazuje się analiza komedii muzycznej i operetki ze względu na ich stalą strukturę. Autor omawia szczegółowo motyw podróży, słońca, symbolikę kolorów (złota i czerwieni), znaczenia piór, częstotliwość i funkcje schodów w systemie gwiazd. Oczywiście, rola społeczna wielu motywów była znana, po raz pierwszy jednak zintegrowano je w całościową strukturę. Mniej interesujące okazały się partie poświęcone funkcjom prestiżowym repertuaru klasycznego, choć i tu spotykamy ciekawe analizy, np. mitologię Gerarda Phili-pe’a (Konstrukcja mitu). O twarzy Grety Garbo pisał swego czasu Barthes²².

Przed socjologią teatru i dramatu otwarły się już ciekawe i rozległe perspektywy: jeśli znajduje się ona jeszcze dziś w fazie refleksji metodycznej i ustalania dyrektyw, to zapewne wkrótce wejdzie w fazę aplikacji tych wytycznych. Różnorodność zainteresowań i orientacyj socjologicznych w tym zakresie wróży jak najlepiej.

Pewni eksponenci tej metody (jak wspomniano) próbują z dużym powodzeniem objąć socjologiczną lekturą dramatu także obraz sceniczny, zakodowany w tekście, rekwizyty i przestrzeń, konstytuującą świat teatralny sztuki. Problematykę tę sygnalizowano wprawdzie już uprzednio, dopiero jednak nowsze prace socjologiczne włączyły ją w całokształt analizy dramaturgicznej.

Termin ten lansuje współczesna teatrologia francuska. Stanowi on odpowiednik bardziej u nas popularnego terminu analiza teatralna. Analiza dramaturgiczna orientuje się na projekcję sceniczną tekstu, na kształt teatralny dramatu, jest próbą odczytania sztuki okiem inscenizatora, zdolnego dostrzec wszystkie jej „propozycje” teatralne. Termin ten okaże się nam jeszcze przydatny w dalszych rozważaniach.

Tymczasem niech zbliży on nas ku teoriom, które explidti, bardziej bezpośrednio niż poprzednie ku tak rozumianej analizie dramaturgicznej prowadzą, pozwalając przy tym ogarnąć wszystkie obszary rzeczywistości poetyckiej dra-

1

A. Green, Uoeil en trop. Le compleze d’0edipe dans la tragidie, Paris 1969.

Ibidem, t. 27.

2

   L. Goldmann, Le Dieu cachi, Paris 1955.

3

   L Goldmann, Le thi&tre de Genei. Essai detude sociologique; Micróstructures dam la vingt--cmą premiera rłpliąua da Negra, (w:] Sociologie de la littdrature, Bruxelles 1970, s. 9-34 i 35-52.

4

²⁵ B. Dore, ComeiUe dramaturge, Paris 1972; idem, Lec turę de Brecht, ftiris 1960.

5

J. Duvignaud, Lacteur. Esquiue d‘une sociologie du comidien, Paris 1965, idem, La sociologie du thdótre. Essai sur les ombres collectwes, Paris 1965.

6

^u E. Burns, Theatricality. A Study ojCorwenaon m the Theatre and in Soctal Life, London 1972. ^M M. Descotcs, Le public de thidtre et ton histom, Paris 1964.

²⁷ R. Barthes, luurz Grety Garbo, (w:) Mir i znak. Warszawa 1970, s. 61 66.